Til va Nutq birliklari

1-ma’ruza topshirig’i Til va Nutq birliklari

Til birliklari:

• fоnеmа, mоrfеmа, lеksеmа vа mоdеllаr

Nutq birliklari:

• tоvush, so‘z (so‘z fоrmаsi), so‘z birikmаsi, gаp vа bоshqаlаr.

Ferdinand de Sossyur ta'limoti

• Tilshunoslik fanining chegarasini, predmetini aniqroq ta'riflash

maqsadida F. de Sossyur til bilan nutqni ajratib, bir-biriga qarama-qarshi

qo‘ydi. Uning fikricha, til nutq faoliyatining faqat bir tomonini tashkil

etadi. Til bilan nutqning asosiy farqi - til ijtimoiy, nutq esa individual

hodisadir. Til bilan nutqning o‘zaro munosabatini F. de Sossyur quyidagi

ko‘rsatadi: (Ijtimoiy tabiati jihatidan-qaralganda til madaniytarixiy va ijtimoiy hodisadir. Ichki tuzilishiga ko‘ra til sof belgi lar

sistemasidir).

Garchi F. de Sossyur til bilan nutq o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishni

e'tirof etsa-da, ikkala hodisani alohida - alohida o‘rganishni taklif qildi.

Fanning bu ikkala tomonini o‘rganish uchun F. de Sossyur til

lingvistikasi va nutq lingvistikasi degan nom ham berdi.

Til va nutqni farlash

• Til- umumiylik, imkoniyat, mohiyat
• Nutq-xususiylik, voqelik, hodisa

Tilshunosligimizda til va nutq munosabatlari

Umis va ahvo tushunchalari

Dialektika (narsa va hodisalarni

qiyoslab, umumlashma xulosa chiqaradigan falsafiy ta’limot) har qanday

o‘rganish manbaida, borliqdagi har bir narsada ikki jihat borligini ta’kidlaydi va uni quyidagi ikki tomonli tushunchalar asosida sistemalashtiradi:

umumiylik – alohidalik;

mohiyat – hodisa

koniyatat – voqelik;

sabab – oqibat.

birinchi jihat (uni tegishli tushunchalarning bosh harflari asosida

qisqacha umis deb ataymiz) narsalarning sezgi a’zolari asosida his

tilmaydigangan, aql bilan idrok qilinadigan substansiyasi (mohiyati) dir. Ikkinchi

jihat esa (ahvo – alohidalik, hodisa, voqelik, oqibat) umisning voqelanishi,

yuzaga chiqishi, namoyon bo‘lishi bo‘lib, uni tadqiqotchi, o‘rganuvchi kishi

sezgi a’zolari yordamida his qila oladi.

umis (umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab) va ahvo (alohidalik,

hodisa, voqelik, oqibat)

Til-lison-me'yor

• Til – tafakkurni shakllantirish va rivojlantirishga, borliq

Haqidagi bilimlarni xotirada qat’iy sistema sifatida saqiashga,

Axborot uzatish va qabul qilishga xizmat qiluvchi muhim

(birlamchi) ijtimoiy-ruhiy kommunikatsiya vositasi bo‘lib, u o‘z

Ichiga lisoniy zot (UMIS) va tajalii (AHVO)lami ham, UMISning

AHVOga o‘tish qonuniyatlarini ham qamrab oladi.

Lison-ma’lum bir jamiyatning barcha a’zolari uchun ajdodlar tomonidan tayyor holga keltirib qo’yilgan, umumiy va majburiy, fikrni shakllantirish, ifodalash, uzatish va boshqa maqsadlar uchun xizmat qiladigan vositalar va ularning ongdagi sistemasi.

• Me’yor — lisoniy birlikning nutqda voqelanishi uchun tanlanish omil va usuilari

majmuyi. Masalan, o‘lmoq fe’li o‘rnida asfaüasoftiinga ravon

boimoq iborasini qoilab bo‘lmaydigan vaziyat va holatlar

mavjud. Ana shu vaziyat va holat – me’yorning bir ko‘rinishi.

Me’yorni lisonning nutqqa aylanïsh muhiti, sharoiti deyish ham

mumkin.

Fanimizda til, lison, nutq va ularni tutashtiruvchi me’yor

Fanimizda til, lison, nutq va ularni tutashtiruvchi me’yor

munosabati quyidagicha tushunildi :

• TIL

LISON ME’YOR NUTQ