HAMZA HAQIMZODA NIYOZIY ASARLARI TILI
O`zbek madaniyatining atoqli arbobi Hamza Haqimzoda Niyoziy chuqur
ijtimoiy mazmun bilan sug`orilgan asarlar yaratib, XX asrning 30-yillarigacha bo`lgan
adabiyotni yangi obrazlar, yangi mavzu va shakllar bilan boyitdi. U adabiyot, san`at,
xalq maorifi hamda shu davrdagi o`zbek adabiy tilini rivojlantirish yo`lida talay ishlar
149
qildi. Hamza o`z ijodiy faoliyati davomida o`zbek adabiy tilini jonli xalq so`zlashuv
tiliga yaqinlashtirishga intildi, uning ko`pchilikka tushunarli bo`lishini ta`minlash
uchun kurashdi. Lekin uning bu harakatini ayrim kimsalar adabiyotdan xabarsizlik
deb bo`xton qildilar. Bunga qarshi Hamza «Qizil gup» to`plamiga yozgan so`z
boshida shunday deydi: «... adabiyot ilmidan butun deyarli xabarsiz kishi ekanmi?»
deyuvchi zotlarga qarshi biz, bu adabiyotdan xabarsizlik emas, qora elimizning
tushunuvina o`ng`ay bo`lsin uchun bo`lsa kerak, deymiz... biz o`zbek tiliga
yaqinlashtirmoqqa kirishdik».
SHoir 1916-1917 yillarda nashr qilingan «Oq gul», «Qizil gul», «YAshil
gul», «Pushti gul», «Safsar gul», «Sariq gul» to`plamlarida shunga amal qilgani holda,
xalq qo`shiqlari vazni va kuylarida ajoyib xalqchil she`r namunalarini yaratgan.
Suvlar ketar, tosh qolur,
Kulfat ketar, yosh qolur.
Bobolardan bir so`z bor,
O`sma ketar qosh qolur.
YOki;
Yigit degan er bo`lur,
Mehnat ko`rsa sher bo`lur
singari sodda va ixcham misralar xalq maqollari ta`sirida yozilgan.
SHoirning til va uslub sohasidagi novatorligi shundan iboratki, u o`sha
davrda o`zbek xalqi orasida qo`llana boshlagan «ishchi», «mehnatchi», «xizmatchi»,
ishchi-dehqon», «yangi turmush», «kontrlik» va boshqa ko`pgina yangi so`z, so`z
shakllari va iboralarni she`riyatga olib kirdi va ulardan keng foydalandi. SHuningdek,
o`zbek tili lug`atida bor so`zlarning ayrimlarini yangi ma`noda ishlatdi, xalq iboralari,
maqollar, hikmatli so`zlardan ijodiy foydalangani holda, ulardan zamon ruhini ifodaladi
va nihoyat, o`zi ham yangi so`zlar yaratdi.
Hamza adabiyotining asosiy vositasi bo`lgan til soddaligiga ahamiyat berib,
150
o`zining barcha janrlarda yaratgan asarlarida bunga amal qildi va katta
muvaffaqiyatlarga erishdi.
SHoir she`riyatining leksikasida asosan o`zbekcha (turkcha) so`zlar,
tojikcha, arabcha, tatarcha, o`g`uz tillari (shevalari)ga xos unsurlar va dialektizmlar
ishlatilganini ko`ramiz. Lekin tojikcha, arabcha so`z va so`z shakllari Hamza
she`rlarida zamondosh shoirlarga qaraganda ozroq ishlatilgan. Buning sababi,
Hamzaning o`z ta`biri bilan aytganda, asarlari tilini o`zbek avom tiliga yaqinlashtirish,
soddalashtirishga intilishdir.
Uning asarlarida ba`zan arabcha va tojikcha so`zlarni o`zbekcha (turkiy)
so`z va qo`shimchalar bilan almashtirib ishlatish hollarini ko`ramiz: hamroh o`rnida
yo`ldosh, beozor o`rnida oeorsiz, josus o`rnida yashurun, zo`r o`rnida kuch kabi.
Tatar va o`g`uz tillari (shevalari)ga xos so`z va so`z shakllari shoirning
yangi shakl, vaznda she`rlar yaratish yo`lida an`analarga boy tatar va ozarbayjon
adabiyoti bilan tanishi, o`rganishi hamda ularga ergashishi jarayonida paydo bo`lgan.
Masalan, o`g`uzcha: yolon-yolg`on, sevdigi-sevgilisi, o`lursa-o`ldi, o`lib, kuymisham,
afandilarimiza, nokasa-nokasga, ban-men, istamish, kelmish, suzmoqa-suzmokqa,
qolmoqa-qolmoqqa, bilmam-bilmayman; tatarcha: o qirin (akirin)-sekin, shulay, ulay,
Do'stlaringiz bilan baham: |