Til ijtimoiy hodisa. Fonetika

inson  shakllangan  paytda,  shunday  inson  paydo  bo‘lishi  mumkin  bo‘lgan 

joyda  va  insonlarning  bir-birlariga  nimanidir  aytish  istagi  yuzaga  kelganligi 

uchun paydo bo‘lgan.  

 Dastlabki  tilning  paydo  bo‗lishi  to‗g‗risida  aniq  moddiy  dalillarning  yo‗qligi  bir 

qancha  farazlarning  (ba‘zi  manbalarda  nazariya  ham  deyiladi)  yuzaga  kelishiga 

sabab bo‗lgan.  

 1.  Tovushga  taqlid  nazariyasi  qadimgi  Yunonistonda  antik  davrda  (eramizdan 

oldingi 1-2 asrlarda) stoiklar  degan faylasuflar guruhi tomonidan shakllantirilgan 

bo‗lib,  unga ko‗ra inson tili tabiatdagi turli tovushlarga taqlid qilish asosida paydo 

bo‗lgan emish. Haqiqatan ham, deyarli barcha tillarda tovushga taqlid bildiruvchi 

so‗zlar mavjud. Masalan, o‗zbek tilida  taq-tuq, shitir-shitir; rus tilida gav-gav (it 

hurishiga taqlid), kva-kva (qurbaqa ovoziga taqlid),  ga-ga (o‗rdak ovoziga taqlid) 

kabi  so‗zlar  bor  va  hatto  shu  so‗zlar  asosida  bir  qancha  so‗zlar  ham  yasalgan: 

shitirlamoq,  taqa,  kvakayet,  gavknul.  Bu  nazariyaning    g‗ayri-ilmiy  nazariya 

ekanligi quyidalarda namoyon bo‗ladi:  

 1) tovushga tiqlid so‗zlar barcha tillarda ham juda ozchilikni tashkil etadi va lug‗at 

tarkibidagi boshqa so‗zlarning qanday kelib chiqqanligini bu nazariya asoslab bera 

olmaydi; 

 2)  mantiqan  fikrlaganda,  rivojlangan  tillarga  nisbatan  rivojlanmagan  tillarda 

bunday  so‗zlar  ko‗p  bo‗lishi    kerak  edi,  vaholanki,  tekshirishlar  buning  aksini 

ko‗rsatadi;  

 3)  qadimgi  odamning  hali  uncha  rivojlanmagan  hiqildog‗i  bunday  so‗zlarni 

talaffuz qilishga moslashmagan. 

 2.  Undov  nazariyasi    eramizdan  oldin  yashab  o‗tgan  Epikur  (341-270)  degan 

faylasuf  tarafdorlari  bo‗lmish  epikuristlar  tomonidan  o‗ylab  topilgan  nazariya 

bo‗lib,  unga  ko‗ra  til  insonning  his-tuyg‗ularini  ifodalaydigan  oh,  uf,  dod    kabi 

undov  so‗zlar  asosida  yuzaga  kelgan  emish.  To‗g‗ri,  taqlid  so‗zlar  kabi  undov 

so‗zlar  ham  har  bir  tilning  lug‗at  tarkibida  mavjud  va  ular  asosida  ham  yangi 

so‗zlar hosil qilish mumkin:  uflamoq, dodlamoq kabi. Bu nazariya ham quyidagi 

kamchliklarga ega:  

 

---

1) undov  so‗zlar ham barcha tillarda juda ozchilikni tashkil etadi va bu nazariya 

ham lug‗at tarkibidagi boshqa so‗zlarning qanday kelib chiqqanligini asoslab bera 

olmaydi; 

2)  inson  o‗z  his-tuyg‗usini  yolg‗iz  qolganda  ham  ifodalashi  mumkin,  vaholanki, 

tilning asosiy vazifasi aloqa-aralashuv vositasi bo‗lishdir. 

3)  bu  nazariya  tilning  paydo  bo‗lishini  ong  bilan  emas,  his-tuyg‗u  bilan  izohlab 

qo‗ya qoladi.