Tikuv 1-123 (2013). P65

3-BOB. 
SINIQ BAXYAQAÒOR HOSIL QILIB ÒIKISH
MASHINALARI
3.1. SINIQ BAXYAQATORLAR HOSIL BO‘LISH XUSUSIYATLARI
Siniq baxyaqatordan (45-a rasm) tikuvchilik sanoatida keng
foydalaniladi. Bunday baxyaqator moki baxya mashinalarda ham,
zanjirsimon baxya mashinalarda ham yuritilishi mumkin. Siniq
baxyaqator qavish va bukib tikish ishlarida, to‘rlarni, qoðlama
bezaklarni ulashda, detallarni tutashtirib tikishda, bezak guli tak-
rorlanib turadigan eng oddiy kashta baxyaqatorlar yuritishda, hal-
qalarni yo‘rmashda ishlatiladi.
Siniq moki baxyaqator yuritishda igna vertikal harakatdan tash-
qari baxyaqatorning ko‘ndalangiga (ðlatformaning uzunasiga) ham
harakatlanadi, shuning uchun moki shunday burilgan bo‘ladiki,
uning aylanish tekisligi ignaning og‘ish tekisligiga ðarallel bo‘lsin.
Siniq moki baxyaqator quyidagicha hosil bo‘ladi: igna chaðki
teshik (1)ni teshadi va eng ðastki holatdan ko‘tarilayotganda ustki
iðdan halqa hosil qiladi, bu halqani mokining uchi ilib olib,
naycha atrofidan aylantirib o‘tadi; keyin igna materialdan chiqib,
baxyaqatorning ko‘ndalangiga og‘adi (reyka bu ðaytda materialni
bir baxyaqator kengligicha suradi) va ikkinchi teshik (2)ni teshadi.
Keyin jarayon takrorlanadi.
Bezak ishlarini bajarishda detallarni bir-biriga juda ðishiq qilib
ulash uchun ko‘ð sanchiqli siniq moki baxyaqator yuritiladi. Bu
baxyaqatorlar bir ignali va ikki ignali mashinalarda bajariladi. Bun-
day baxyaqatorlar 45-b rasmda tasvirlangan. Bu rasmlarda ko‘ri-
nishicha (ularga chaðdan o‘ngga tomon qaralsa), ko‘ð sanchiqli
baxyaqatorlar uchta, oltita, o‘n ikkita va ikkita ketma-ket takror-
lanadigan baxyalardan iborat bo‘ladi.

---

92
Ikki chiziqli siniq baxyaqator yuritish uchun bitta moki bilan
ishlaydigan ikkita igna maxsus igna tutgichga o‘rnatiladi. Ignalarni
gorizontal harakatga koðir g‘ildiragi keltiradi.
Siniq baxyaqator hosil qilib tikish mashinalarida igna va mo-
kining o‘zaro harakatini ko‘rib chiqamiz (46-rasm). Krivoshið 180°
ga burilganda, igna o‘zining eng ostki holatini egallaydi.
Igna ostki holatidan 
∆Ζ
1
uzunlikka ko‘tarilganda, ustki iðdan
halqa hosil qiladi. Bu vaqtda moki 
β
1
burchakka buriladi. Halqa-
ni ilib olish davrida moki uchi 
m
nuqtada igna ko‘zidan C
1
masofada joylashgan bo‘ladi. Ignaning o‘ng tomonga sanchilishida
moki burilish burchagi 
β
2
=
β
1 
+ h ga teng bo‘ladi.
Igna iði halqasini ilib olish vaqtida moki uchi h nuqtada
joylashadi.
Ignaning 
∆
Z
2
ko‘tarilish balandligi 
∆
Z
1
ga qaraganda kichik,
masofa esa C
2
1
bo‘ladi. Bundan ma’lumki, ignaning tebranish
masofasi t
i
oshishi bilan ignaning o‘ng holatida moki uchining
halqani ilib olishi yomonlashadi. Buni bartaraf etish uchun quyidagi
texnik yechimlarni qo‘llash mumkin:
1. Moki diametrini kattalashtirish bilan 
η
va 
β
2
burchaklarni
kamaytirishga erishish mumkin. Biroq moki diametrining kattalashishi
natijasida igna iðining yeyilishi oshadi.
2. Mokining notekis harakatini ta’minlash orqali mokining ik-
kinchi holatidagi aylanishini kamaytirish mumkin. Bu usulni yuqori
tezlikda ishlaydigan mashinalarda qo‘llab bo‘lmaydi.
3. Moki uchi O
1
ni siljitish yo‘li bilan moki uchining igna iði
halqasini o‘z vaqtida ilib olishni ta’minlash mumkin.
46-rasm. 
Igna va mokining o‘zaro harakat sxemasi.
a
b

---

93
46-a rasmdan ko‘rinib turibdiki, O
2
nuqtadan o‘tgan R radius
aylanasi 
m
va 
n
nuqtalarda igna o‘qini kesib o‘tadi va C
1
hamda
C
2
orasidagi masofalar farqi kamayadi. Mayatnik tiðidagi igna
mexanizmli mashinalarda (46-b rasm) moki o‘qi bosh val o‘qi
bilan bir tekislikda yotadi. Ignaning o‘ng (I) va chað (II)
tomondagi ostki holatida krivoshið turli holatlarni egallaydi.
Krivoshið harakatida hosil bo‘lgan 
γ
burchak igna og‘ishiga
bog‘liq bo‘ladi. Krivoshið va moki aylanish harakatlari turli bo‘lgan
holatda, ya’ni AB
1
dan AB
2
holatga o‘tganda bosh val 
ϕ 
=360 – 
γ
burchakka buriladi.
Bu vaqtda moki 2
ϕ
=720 – 2
γ
burchakka buriladi.
Shunday qilib, ignaning o‘ng tomonga sanchilishda mokining
halqani ilib olish burchagi 
β
1
, chað sanchilishda esa 
β
2
=2
γ
+
β
1
+
η
ga teng bo‘ladi.