Tijorat banklarining valyuta operatsiyalari

Zamonaviy jahon valyuta bozorining xususiyati shundaki, unda savdo va moliyaviy operatsiyalarga xizmat ko’rsatish bilan emas, balki almashadigan kurslar farqi hisobiga foyda olish bilan bog’liq operatsiyalar ustunlikka ega. Hozirgi vaqtda bu operatsiyalar hissasiga jahon valyuta aylanishining 90 foizdan ortigi to’g’ri keladi. 40-50- yillarda bu ko’rsatkich 10 foizni tashkil etgan edi. Demak, jahon valyuta bozori hisob-kitob markazidan moliyaviy resurslarni xalqaro qayta taqsimlash mexanizmiga aylanib bormoqda.

• Zamonaviy jahon valyuta bozorining xususiyati shundaki, unda savdo va moliyaviy operatsiyalarga xizmat ko’rsatish bilan emas, balki almashadigan kurslar farqi hisobiga foyda olish bilan bog’liq operatsiyalar ustunlikka ega. Hozirgi vaqtda bu operatsiyalar hissasiga jahon valyuta aylanishining 90 foizdan ortigi to’g’ri keladi. 40-50- yillarda bu ko’rsatkich 10 foizni tashkil etgan edi. Demak, jahon valyuta bozori hisob-kitob markazidan moliyaviy resurslarni xalqaro qayta taqsimlash mexanizmiga aylanib bormoqda.

• Zamonaviy valyuta bozori 50-80- yillarda yaratilgan edi. Bu davrda, bir tomondan, bozorda qatnashuvchilar soni tez ko’paydi, operatsiyalar hajmi o’sdi, ikkinchi tomondan, barcha valyuta operatsiyalarini yaxlitligini shakllantirishga imkon beruvchi aloqa vositalari va yangi texnika paydo bo’ldi. Valyuta operatsiyalarini juda qisqa muddatda amalga oshirish natijasida ularning moddiy ko’rinishi yo’qoldi: milliy pul birliklari bir mamlakatdan boshqasiga asosan banklarning korrespondent hisoblaridagi yozuvlar ko’rinishida kuchsa, naqd pullar faqat pul almashtiradigan shoxobchalar, sayyohlik firmalari, banklar tomonidan aholiga xizmat ko’rsatishda qo’llaniladigan bo’ldi..

Valyuta bozorlarida amalga oshiriladigan operatsiyalar quyidagilar:

- naqd yoki «spot» operatsiyalar, ular bitimni tuzish vaqtida yoki keyin «spot» kurs deb ataluvchi joriy valyuta kursi bo’yicha naqd xorijiy valyutani qo’llashni ko’zda tutadi:

- muddatli operatsiyalar, ular bo’yicha hisob-kitoblar bitimni rasmiylashtirilgach 2 kundan so’ng qilinadi; bu operatsiyalar valyuta kursi o’zgarishidan himoyalash yoki qo’shimcha foyda olish maqsadida amalga oshiriladi.

Banklararo yoki forvard operatsiyalarini amalga oshirishda valyuta kursi va summasi bitimni tuzish vaqtida qayd etiladi, biroq muddat kelguncha (asosan 1-6 oy) hisoblar bo’yicha summalar o’tqazilmaydi.

Qatiy belgilangan muddatda «forvard» kursi bo’yicha to’lovlarni ko’zda tutuvchi oddiy muddatli valyuta bitimi «autrayt» deb ataladi. Muddatli banklararo operatsiyalar miqdori bo’yicha har qanday bo’lishi mumkin va naqd pul bilan ta’minlashni talab etmaydi.

• Muddatli birja yoki fyuchers operatsiyalari shu bilan farq qiladiki, ular bitimning barcha shartlari, ya’ni summasi, muddati, hisoblash usuli va shu kabilar aniq ko’rsatilgan standart kontraktlar savdosi ko’rinishida o’tkaziladi. Bu ko’rinishdagi bitimlarni tuzishda katta bo’lmagan kafolatli depozit kiritiladi. Fyuchers operatsiyalari valyuta bozorlarida 70- yillardan boshlab o’tkaziladi va asosan AQSH da keng tarqalgan.

Barcha valyuta operatsiyalarining asosiy hissasi naqd bitimlarga to’g’ri keladi.

• SHu bilan birga suzuvchi kurslar qoidasiga asoslangan zamonaviy valyuta bozori uchun muddatli operatsiyalar hajmi va turlarining o’sishi ham xosdir. Xususan, ularning «optsion» bilan birgalikda «lidz end legz», «svop» kabi ko’rinishlari ham rivojlanib, amalda keng qo’llanilmoqda.

Muddatli valyuta operatsiyalarining ahamiyati shundaki, ular qo’shimcha foyda olishning yoki valyuta xavfxataridan sug’urta qilishning (xedjirovanie) samarali usuli hisoblanadi. Valyuta xavf-xatari deganda valyuta operatsiyalarini amalga oshirishda xorijiy valyuta kursini milliy pul birligiga nisbatan o’zgarishi bilan bog’liq mumkin bo’lgan pul yo’qotishlar tushuniladi.

SHunday qilib, kontraktdagi valyuta kursini milliy valyutaga nisbatan pasayishida, kontraktni imzolash va u bo’yicha to’lovlarni amalga oshirish o’rtasidagi davrdagi yo’qotishlar eksport qiluvchilar zimmasida bo’ladi. Import qiluvchi esa kontraktni tugallangishi chogida valyuta kursi ko’tarilgan holdagina zarar ko’radi.

«Optsion» bilan operatsiyalar tomonlardan biriga kontraktning muqobil valyuta shartlarini tanlash huquqi berilishini ko’zda tutadi. Tomonlar ushbu huquqdan kachon va qanday sharoitlarda foydalanish mumkinligi to’g’risida kelishib oladilar. Bu huquqning amalga oshirilishi qo’shimcha foyda olish imkonini beradi.

«Lidz end legz» operatsiyalari korxonalar, firmalar, korporatsiyalar tomonidan keng qo’llanilib, to’lov. muddatlari yoki bitimning boshqa shartlarini o’zgartirishga imkon beradi.

«Svop» operatsiyalari muddatli bitimni naqd bitim bilan qo’shib olib boradi: naqd valyutani («spot») sotish uni muddatga (forvard) sotib olish bilan bir vaqtda amalga oshiriladi yoki aksincha.