Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish bu pul mablag’larini jalb qilish va ularni joylashtirishni tartibga solish yo’llari va usullaridir

1.1-jadval

Tijorat banklari aktivlarining tarkibi^3, mlrd so’m
	01.01.2017 y.		01.01.2018 y.		01.01.2019 y.
Ko’rsatkichlar nomi
	mlrd.	ulushi,	mlrd.	ulushi,	mlrd.		ulushi,
	so’m	foizda	so’m	foizda	so’m		foizda
Kassadagi naqd pul va	1 336	1,6	4 841	2,9	5 269		2,5
boshqa to’lov hujjatlari
Markaziy bankdagi	11 958	14,2	14 909	8,9	11 429		5,3
mablag’lar
Boshqa banklardagi	4 281	5,1	6 713	4,0	6 374		3,0

0. 
   www.cbu.uz (Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг расмий веб-сайти) маълумотлари асосида тайѐрланди
   

10

mablag’lar-rezident
Boshqa banklardagi	6 588	7,8	18 347	11,0	13 545	6,3
mablag’lar-norezident
Investitsiyalar va
boshqa qimmatli	1 492	1,8	1 649	1,0	2 277	1,1
qog’ozlar
Mijozlarning
moliyaviy	1 129	1,3	2 466	1,5	1 879	0,9
instrumentlar bo’yicha
majburiyatlari
Kredit qo’yilmalari,	52 045	61,9	108 467	65,1	164 670	76,8
(sof)
Asosiy vositalar, (sof)	1 794	2,1	2 335	1,4	3 488	1,6
Aktivlar bo’yicha	593	0,7	1 413	0,8	2 842	1,3
hisoblangan foizlar
Bankning boshqa	386	0,5	298	0,2	230	0,1
xususiy mulklari
Boshqa aktivlar	2 474	2,9	5 193	3,1	2 416	1,1
Jami aktivlar	84 075	100,0	166 632	100,0	214 420	100,0

1.1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari aktivlarining tarkibida kreditlar salmog’iga ko’ra eng yuqori salmoqni egallaydi.

Shuningdek, keltirilgan jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, respublikamiz tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bilan amalga oshiriladigan investtsion operatsiyalari rivojlanmagan. Chunki, tijorat banklarining qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalari ular aktivlarining atigi 1,1 foizni tashkil etgan.

1.1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, pul shaklidagi kam daromadli aktivlar tijorat banklari aktivlari tarkibida nisbatan yuqori salmoqni egallaydi.

Bazel-1 tizimiga binoan risk darajasini o’lchash standart koeffitsientlari aktivlarning keng toifalariga, chunonchi: davlat (suveren), bank va korporativ

11
aktivlarga beriladi. Masalan, korporativ riskni qoplash uchun qarz oluvchining kredit sifatidan qat’i nazar kapitalga 8% (ya’ni riskni o’lchash koeffitsientining 100%) miqdorida ajratmalar qilish nazarda tutiladi.

Bazel-II standartida 150 % risk darajasiga ega bo’lgan aktivlar paydo bo’ldi:

– sud jarayonidagi aktivlar;

– bankning balansiga olingan, ammo 2 yil ichida sotilmagan aktivlar;

– VV- dan past reyting darajasiga ega bo’lgan mijozlarga berilgan kreditlar. Tijorat banklari aktivlari va majburiyatlari muddatiga ko’ra quyidagi

turkumlanadi:

0. 
   muddatsiz
   

0. 
   1 kundan 30 kungacha muddatdagi
   

0. 
   31 kundan 180 kungacha muddatdagi
   

0. 
   181 kundan 365 kungacha muddatdagi
   

0. 
   365 kundan ortiq muddatdagi aktivlar va majburiyatlar.
   

1.2. Tijorat banklari passivlarining tarkibiy tuzilishi.

Tijorat banklarining passivlari talab qilib olinish darajasiga ko’ra quyidagi tarkibiy qismlarga bo’linadi:

0. 
   talab qilib olinadigan depozitlar;
   

0. 
   boshqa banklarning ―Vostro‖ vakillik hisobraqamidagi pul mablag’lari;
   

0. 
   muddatli depozitlar;
   

0. 
   jamg’arma depozitlar;
   

0. 
   bankning qimmatli qog’ozlarini sotishdan olingan mablag’lar;
   

0. 
   boshqa banklardan olingan kreditlar;
   

0. 
   regulyativ kapital.
   

Usoskinning fikriga ko’ra, transaktsion depozitlardan resurs sifatida foydalanish tijorat banklarining likvidliligiga jiddiy ziyon etkazadi. Shu sababli, Glass-Stigoll qonuniga asosan1933 yilda transaktsion depozitlarga foiz to’lashning ta’qiqlanishi oqilona tadbir hisoblanadi. Lekin muddatli va jamg’arma depozit

12
hisobraqamlariga tijorat banklari tomonidan to’lanadigan foiz stavkalarining yuqori chegarasining belgilanishi tijorat banklarining depozit bazasiga salbiy ta’sir qiladi.

V. Usoskinning transaktsion depozitlardan tijorat banklari tomonidan to’g’ridan-to’g’ri resurs sifatida foydalanishning maqsadga muvofiq emasligi xususidagi ilmiy xulosasi hozirgi davrda ham o’zining amaliy ahamiyatini yo’qotgan emas. Xususan, respublikamiz tijorat banklarida transaktsion depozitlardan to’g’ridan-to’g’ri, ya’ni muddatli depozit shartnomasi tuzmasdan turib, resurs sifatida foydalanish hollari mavjud. Buning natijasida tijorat banklarining faoliyatidagi likvidlilik va kredit riski kuchaymoqda. Chunki transaktsion depozit nobarqaror passiv hisoblanadi va shu sababli istalgan vaqtda hisobraqam egasi tomonidan talab qilib olinishi mumkin. Kredit esa, muddatli bo’lib, uni muddatidan oldin qaytarib olish mumkin emas. Bundan tashqari, transaktsion depozitlardan resurs sifatida foydalanish tijorat banklarining depozit bazasini mustahkamlashdan bo’lgan manfaatdorligiga salbiy ta’sir qiladi.

Tijorat banklarining qimmatliqog’ozlar bozoridagi ishtiroki:

0. 
   Emitent sifatida
   

0. 
   Investor sifatida
   

0. 
   Vositachi sifatida
   

Tijorat banklari emitent sifatida quyidagi qimmatli qog’ozlarni muomalaga chiqaradi:

0. 
   Emission qimmatli qog’ozlar (aktsiyalar, obligatsiyalar, optsionlar)
   

0. 
   Noemission qimmatli qog’ozlar (depozit sertifikatlari, jamg’arma
   

sertifikatlari)

Qimmatli qog’ozlarni emissiya qilish 5 bosqichdan iborat:

0. 
   Qimmatli qog’ozlarni joylashtirish to’g’risidagi qarorni qabul qilish
   

0. 
   Qimmatli qog’ozlarni chiqarish to’g’risidagi qarorni tasdiqlash
   

0. 
   Chiqarilgan qimmatli qog’ozlarni davlat ro’yxatidan o’tkazish
   

0. 
   Qimmatli qog’ozlarni joylashtirish
   

13
5. Qimmatli qog’ozlarni chiqarish yakunlari to’g’risidagi hisobotni davlat ro’yxatidan o’tkazish

Tijorat banklariga qimmatli qog’ozlarni chiqarishga ruxsat beradigan organlar:

0. 
   O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
   

0. 
   O’zbekiston Respublikasi Davlat raqobat qo’mitasi huzuridagi Qimmatli
   

qog’ozlar bozorini muvofiqlashtirish va rivojlantirish markazi

Tijorat banklari ustav kapitalini shakllantirish uchun oddiy va imtiyozli aktsiyalarni muomalaga chiqaradi.

Bankning barcha aktsiyalari tartib raqami va chiqarilgan vaqtidan qat’iy nazar bir xil nominal qiymatga ga bo’lishi shart.

Muomalaga chiqarilgan aktsiyalar to’liq sotib bo’linmagunga qadar yangi aktsiyalarni muomalaga chiqarishga ruxsat etilmaydi.

Qimmatli qog’ozlar prospekti bank Boshqaruvi tomonidan tayyorlanadi va Boshqaruv raisi va Bosh buxgalter tomonidan imzolanadi.

Qimmatli qog’ozlar prospektida quyidagi ma’lumotlarning bo’lishi shart:

0. 
   Emitent to’g’risidagi ma’lumotlar
   

0. 
   Emitentning moliyaviy holati to’g’risidagi ma’lumotlar
   

0. 
   Qimmatli qog’ozlarni oldingi emissiyasi to’g’risidagi ma’lumotlar
   

Tsessiya – sertifikat bo’yicha talab qilib olish huquqidan boshqa shaxs foydasiga voz kechish.

Tsedent – sertifikat bo’yicha talab qilib olish huquqidan boshqa shaxs foydasiga voz kechayotgan tomon.

Tsesssionariy – sertifikat bo’yicha talab qilib olish huquqini oluvchi tomon. Bazel standartiga ko’ra, tijorat banklarining regulyativ kapitali 3 qismdan

iborat:

RK=K¹+K²+K³

―Tijorat banklari kapitalining monandligiga qo’yiladigan talablar to’g’risida‖gi nizomga asosan

tijorat banklarining birinchi darajali kapitali 2 qismga ajratildi:

14

0. 
   Birinchi darajali asosiy kapital
   

0. 
   Birinchi darajali qo’shimcha kapital Birinchi darajali asosiy kapitalning tarkibi:
   

0. 
   Bankning to’liq to’langan oddiy aktsiyalari
   

0. 
   Qo’shilgan kapital (oddiy aktsiyalarni bozor bahosi va nominal qiymati
   

o’rtasidagi farq)

3. Taqsimlanmagan foyda

(30905 va 30908 – hisobraqamlar olinmaydi)

0. 
   Ozchilikning ulushi
   

0. 
   Devalvatsiya zaxirasi.