Tijorat bankining faoliyati va tashkiliy tuzilmasi bilan tanishdim

2-mavzu. Amaliyot ob’ekti faoliyatini tartibga soluvchi me’yoriy-huquqiy hujjatlarni o‘rganish.

Mamlakatimizda samarali bank tizimini isloh qilish, erkinlashtirish hamda uning dunyo hamjamiyatida o’z o’rnini egallashi davlatimiz siyosatining eng muhim yo’nalishlaridan biri hisoblanadi.

Mamlakatimiz iqtisodiyotining tayanchi hisoblangan bank tizimini barqaror rivojlantirish va ishonchli faoliyat yuritish borasida bank faoliyatining o’ziga xos korporativ boshqaruv tizimi yaratishda xalqaro andozalar talablariga muvofiq huquqiy asoslarni qabul qilishni taqozo etadi.

Shu ma’noda, har qanday mamlakat bank tizimining samarali faoliyati uning korporativ boshqaruvi qanday darajada isloh etilganligi va bu sohani samaradorligini oshirishga qaratilgan qabul qilingan huquqiy asoslarga tayanishi bilan izohlash mumkin.

Respublikamiz bank tizimida korporativ boshqaruvning isloh etish borasida bir qator qonun hujjatlari qabul qilingan bo’lib, dastlab mamlakatimizda aktsiyadorlik jamiyatlariga asoslangan barcha tashkilot va korxonalarda korporativ boshqaruv munosabatlarini tartibga solishga qaratilgan muhim hujjatlaridan biri sifatida O’zbekiston respublikasida 1996-yil 26- apreldagi 223-1-son «Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida» qonuni² keltirish mumkin.

Aynan shu qonun bilan bir paytda mamlakatimizda 1991 yil 15-fevralda «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi qonun ham qabul qilingan. Mazkur qonunda ilk bor banklarning korporativ boshqaruvga bag’ishlangan modda o’rin olgan. Ushbu qonunning 22-moddasiga ko’ra bankning boshqaruv organlari bo’lib, aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishi, bank kengashi va boshqaruvi bankning boshqaruv organlari hisoblanadi.

Bank kengashining burchlari quyidagilardan iborat:

• 
  omonatchilar va aktsiyadorlarni himoya qilish maqsadida bank faoliyatini, shu jumladan, kreditlash va mablag’larni investitsiyalashning to’g’riligini nazorat qilish;
  
• 
  bank rahbarlarini ishga tayinlash va ishdan bo’shatish;
  
• 
  bank kapitalining bir tekis o’sib borishini ta’minlab turish;
  
• 
  bank siyosatini ishlab chiqish;
  
• 
  qonun hujjatlariga rioya qilinishini ta’minlash.
  

Bank kengashi a’zolari kamida besh kishidan iborat bo’lishi lozim. Aktsiyadorlardan tashqari bank sohasi olimlari va mutaxassislari ham bank kengashi a’zosi bo’lishlari mumkin.

Bankka operativ rahbarlik qiluvchi va uning faoliyati uchun javob beruvchi bank boshqaruvi bankning ijroiya organi hisoblanadi. Boshqaruv bank kengashi va aktsiyadorlar umumiy yig’ilishi oldida hisobdordir deb belgilangan.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil 2-oktyabrdagi «Aktsiyadorlik-tijorat banklarining faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2084-sonli Farmoni hamda 2000-yil 21-martdagi «Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora-tadbirlar to’g’risida»gi PF-2564-sonli Farmoni asosida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Bank tizimini isloh qilishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi 2000 yil 24 martdagi 104-sonli Qarorining qabul qilinishi bank sektorini yanada isloh qilish borasida korporativ boshqaruvni takomillashtirish, banklarining faoliyati ustidan nazoratni oshirish, ular tomonidan operatorlik vazifalarini amalga oshirish bo’yicha talablarni kuchaytirish uchun asosiy turtki bo’ldi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998-yil 2-oktyabrdagi «Aktsiyadorlik tijorat banklarining faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2084-sonli Farmonida tijorat banklari faoliyatini boshqarishda aktsiyadorlarning rolini oshirish, bank xodimlarini ishga yollashning shartnoma tizimiga o’tkazish, kreditlar berish hamda ularning qaytarilishini ta’minlash uchun bankning rahbar va ijroiya organlari javobgarligini oshirish, banki Kengashi bank filiallarining Boshqaruvi va rahbarlari bilan birgalikda bankni samarali boshqarishni tashkil etish, qonunchilik hujjatlarining talablariga muvofiq kreditlar berilishi va ularning o’z vaqtida qaytarilishi uchun javobgar bo’lishi belgilangan. Aynan ushbu Farmonda bank Kengashi bank Boshqaruvi raisi va a’zolarini tayinlashi, bank Boshqaruvi raisi bilan mehnat shartnomasi tuzishi, Boshqaruv raisining va bank ichki audit xizmati rahbarining har chorakdagi ma’ruzalarini Kengash huzurida muntazam tinglab borishni amaliyotga joriy qilinishi ham ko’rsatib o’tilgan.

Bundan tashqari, bankning ustav kapitalida davlatga tegishli aktsiyalar paketi 25 foizdan oshgan hollarda bank Kengashi tarkibiga O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankidan ishonchli vakil kiritilishi, uning zimmasiga mazkur aktsiyalar paketini boshqarish vazifasi yuklanishi belgilangan.

Mazkur PF-2084-sonli Farmon bilan Aktsiyadorlik tijorat banki to’g’risidagi nizom hamda Aktsiyadorlik tijorat banki Kengashi to’g’risidagi Namunaviy nizomlari tasdiqlangan.

O’zbekiston Respblikasi Vazirlar Mahkamasining «Bank tizimini isloh qilishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi 2000 yil 24 martdagi 104-sonli Qarorida tijorat banklarining Kengashlari va boshqaruvlariga:

- korporativ boshqaruvni yanada takomillashtirish, aktsiyadorlarning manfaatlarini himoya qilish uchun ta’sirchan shart-sharoitlar yaratish va banklarning kapitallashuvini mustahkamlash uchun banklarning ijro etuvchi organlari va ichki audit xizmatlari rahbarlarining kredit, investitsiya va operatsiya siyosatini amalga oshirishga doir hisobotlarini yilning har choragida eshitish;

- iqtisodiyotning real sektoriga kredit qo’yilmalari o’sishini, tavakkalchiliklarning oqilona diversifikatsiyasini, qisqa muddatli kredit resurslari bozorida operatsiyalardan yuqori daromadlar olinishini rag’batlantiruvchi bank kredit siyosatining asosiy yo’nalishlarini har yili ishlab chiqish va tasdiqlash;

Banklarda korporativ boshqaruv tashkil etish va uning asoslarini belgilab bergan alohida hujjat sifatida O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2000 yil 5 iyulda 943-son bilan ro’yxatga olingan «Tijorat banklarida korporativ boshqaruvi to’g’risida»gi Nizomi hisoblanadi. Ushbu nizomda «Korporativ boshqaruv» tushunchasiga ta’rif berilgan bo’lib, unga ko’ra tijorat banklarda korporativ boshqaruv deb, tijorat banki faoliyatini boshqarishda Kengash a’zolari va boshqa rahbar xodimlar tomonidan amalga oshiriladigan asosiy faoliyat hamda qoidalar majmuasi tushuniladi.

Jahon moliyaviy inqiroz yuz berishi natijasida xalqaro Bazel qo’mitasi tomonidan banklarda korporativ boshqaruvida tavakkalchiliklarni adekvat boshqarish va ichki nazorat tizimini kuchaytirishga oid tavsiyalar ishlab chiqilgan bo’lib, ushbu tavsiyalardan kelib chiqib, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «2011-2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga erishishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risida» 2010 yil 26 noyabrdagi 1438-sonli Qarori qabul qilingan. Ushbu Qarorga muvofiq, banklarda korporativ boshqaruvning takomillashtirish borasidagi muhim yo’nalishlardan biri sifatida bank Kengashiga bo’ysinuvchi bank tavakkalchiliklarini nazorat qilish qo’mitasini tijorat banklari korporativ boshqaruv tuzilmasiga majburiy tadbiq etish belgilangan.

Yuqoridagi Prezidentning qaroridan kelib chiqib, tijorat banklarida bank tavakkalchiliklarini boshqarishiga qo’yiladigan talablar belgilash maqsadida, O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2011 yil 25 mayda 2229-son bilan ro’yxatga olingan «Tijorat banklarining bank tavakkalchiliklarini boshqarishiga nisbatan qo’yiladigan talablar to’g’risida Nizomi qabul qilingan. Mazkur nizomga ko’ra, bank faoliyatidagi tavakkalchiliklarni boshqarish quyidagi asosiy maqsadlarda tashkil etiladi: - bank omonatchilari va kreditorlari, aktsiyadorlari manfaatlarini himoya qilish; - bank tavakkalchiliklarini kamaytirish, bartaraf etish va oldini olish; - bank faoliyatining etarli darajadagi barqarorligini ta’minlash.

Banklarda korporativ boshqaruvga oid muhim hujjatlaridan biri, O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2011 yil 25 mayda 2014-son bilan ro’yxatga olingan «Banklarni ro’yxatga olish va ular faoliyatini litsenziyalash tartibi to’g’risida»gi Nizom hisoblanadi. Unga ko’ra, ovoz beruvchi aktsiyalarning egasi bo’lgan aktsiyadorlar soni o’ttiz kishidan kam bo’lgan aktsiyadorlik jamiyati shaklida tashkil etilgan banklarda kuzatuv kengashi vazifasi bank ustavi bilan aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishi zimmasiga yuklanishi mumkin.

Tijorat banklari aktsiyadorlari umumiy yig’ilishi va kengashlari tomonidan o’zini-o’zi nazorat qilish tamoyillari asosida ishlab chiqadigan ichki siyosatlari, taotib va taomillar ham har bir bank faoliyatini huquqiy jihatdan tartibga soluvchi hujjatlardir.