Tibbiyot kasbiga kirish

 

YURAK VA QON AYLANISHI 

 

Organizmning faoliyati har bir hujayraga ozuqa moddalari, 

kislorod,  suv  yetkazib  berish  va  hujayra  ajratib  chiqarayotgan 

mahsulotlarni  chiqarib  tashlash  sharoitiga  bog’liq.  Tomirlar 

tizimi  va  qon  harakatini  ta’minlovchi  markaziy  a’zo  —  yurak, 

ushbu masalani hal qiladi.  

Yurak  va  qon  tomirlari.  Yurak  muskullarining  va  tomir 

devorlarining  qisqarishi  natijasida  qon  harakat  qiladigan 

tutashtiruvchi tizimni tashkil qiladi.  

Arteriyalar  —  qonni  yurakdan  eltuvchi  tomirlar. 

Arteriyalar  bo’ylab  qon  bosim  bilan  o’tishi  natijasida  mayda 

arteriyalar va venalar butunligi buzilgan hollarda qon tomirlarni 

o’rab  turuvchi  to’qimalarga  oqib,  ushbu  joyda  qon  aylanishi 

izdan chiqadi.  

Venalar Qonni yurakka eltadi. Vena qon tomiri devorlarida 

muskul  tolalari  kamroq  rivojlangan.  Ko’pgina  yirik  va  o’rta 

venalarning  devorlari  ichki  tomonida  klapanlari  bo’lib,  ular 

qonni  oldinga  yo’naltiradi,  orqaga  harakat  qilishga  yo’l 

qo’ymaydi.  

Kapillyarlar  arteriyalar  bilan  venalarni  tutashtiruvchi 

tomirlar  bo’lib,  yopiq  tizim  hosil  qiladi  va  to’qimalar,qon  va 

atrof-muhit bilan moddalar va gazlar almashinuvini ta’minlaydi. 

Kapillyarlar,  mayda  arteriya  va  venalar  butunligi  buzilgan 

hollarda qon to’qimalarga oqadi. 

Yurak  katta  qon  tomirlari  bilan  bog’langan,  to’rt  kamerali 

muskulli  nasos  sifatida  ifodalanadi.  Yurak  ko’krak  qafasida 

joylashgan  bo’lib,  uning  katta  qismi  o’rta  chiziqdan  chap 

tomonda  joylashgan.  Yurak  devori  bir  necha  qavatdan  iborat. 

O’ta qavat —miokard — avtomatik ravishda, bir  maromda, bir 

vaqtda  qisqaruvchi  o’ziga  xos  muskul  hujayralaridan  tashkil 

---

143 

 

topgan.  Yurak  muskulida  oziqlanish  va  gaz  almashinuvining 

buzilishi  yurak  qisqarishi  samaradorligiga  ta’sir  qiladi  va 

organizmda qon aylanishini buzadi.  

Yurak va qon tomirlari qon aylanish doirasini tashkil qiladi.  

Kichik  doira  tomirlari  qon  va  havo  orasidagi  gaz 

almashinuvini  ta’minlaydi,  bunda  o’pka  va  uning  tomirlari 

muhim o’rin tutadi. 

Katta  doira  tomirlari  kislorodga  to’yingan  qonni  butun 

organizm  bo’ylab  taqsimlab,  karbonat  angidrid  gazi  va  modda 

almashinuv mahsulotlari bilan boyigan qonni  yurakka  yig’ishni 

ta’minlaydi.  Yurak  bir  maromda  kameralarning  ishiga  qarab, 

qon kerakli yo’nalishda oqadi.  

Gaz  almashinuvida  gemoglobin  muhim  o’rin  egallaydi.  U 

qon  hujayralari  eritrotsitlarda  bo’ladi.  Kislorod  va  karbonat 

angidrid gemoglobin bilan birlashgan holda o’tkaziladi.  

Organizm  me’yorda  ishlab  turishi  uchun  barcha  a’zo  va 

tizimlar qon bilan ta’minlab turilishi zarur, bu esa yurakmuskuli 

ishlashi 

va 

tomirlar 

bo’ylab 

qon 

qanchalik 

oson 

harakatlanayotganiga bog’liq.  

Qon tomirlari qon uchun ochiq bo’lib, yog’ to’planishi yoki 

qotib qolgan qon bilan yopilib qolmagan bo’lsa, to’qimalarning 

qon bilan ta’minlanishi uzluksiz amalga oshiriladi. Qon aylanish 

sistemasidagi  bosim  belgilangan  darajadan  oshmasligi  ham 

muhimdir.  Yurakning  arterial  bosim  (gipertenziya)  qon 

tomirlarini shikastlashi mumkin.  

Kislorod  alveolalardan  kapillyarlarga  kelib,  bu  yerda 

eritrotsitlar 

gemoglobini 

bilan 

birlashadi. 

Tananing 

hujayralaridan  chiqib,  karbonat  angidrid  gazi  qonga  tushadi. 

So’ngra  u  o’pka  alveolalariga  tushib,  nafas  chiqarish  vaqtida 

chiqadi.