Tibbiyot institutlari talabalari uchun

II Боб Bemorlarni tekshirish usullari

Hozirgi vaqtda ko’plab yangi tekshirish usullari ayniqsa asbob-uskunali tekshirishlar bo’lishiga qaramasdan, bemorni klassik tekshirish ya’ni so’rab-surishtirish va fizik usullar o’z dolzarbligini yo’qotgani yo’q u diagnoz qo’yishning asosi bo’lib qoladi.

So’rab – surishtirish

Birinchi marta bemorni tekshirish so’rab-surishtirishdan boshlanadi. 80% terapevtik bemorlarni tahminiy diagnozi so’rab bilish davomida qo’yiladi va keyingi tekshiruvlar maqsadga yo’naltirilgan bo’ladi.

Bemorni so’rab – surishtirish natijalari – anamnez hisoblanadi. Shuning uchun ko’pincha so’rab-surishtirish o’rniga “anamnez yig’ish” termini ishlatiladi. (grek. Anamnezis-eslash) anamnez yig’ish oddiy savol-javobdan iborat bo’lmay, balki bemorni kasbiga, ruhiyatiga mos ravishda muloqot qilish demakdir, bu esa o’z navbatida bemorning ahvolini eyngillatishga olib keladi. Anamnez ma’lumotlarini grafik usullarida ifoda qilish maqsadga muvofiqdir.

So’rab-surishtirish quyidagi qismlardan tashkil topgan: shikoyatlari, kasallik anamnezi: ( anmnezis morbi), hayot anamnezi (anamnezis vitae). Bemorni anamnezini o’rganishdan maqsad, diagnoz, qo’yish uchun kerak bo’lgan ma’lumotlarni olish, kasallik og’irligini baholash, ular bilan o’zaro ishonchli muloqot o’rnatish, bemor shahsini va uning o’z kasalligiga bo’lgan munosabatini baholashdan iborat.

Ayrim bemorlar o’z kasalliklariga befarq bo’lganliklari uchun hamma shikoyatlarini aytavermaydilar, bunday bemorlarga qo’shimcha savollar berib shikoyatlarini aniqlashga to’g’ri keladi. Bemor shikoyatlarini qaysi biri asosiy va qaysi biri qo’shimcha ekanligini darhol aniqlab olish qiyin. Odatda bemor uchun eng katta ahamyatga ega bo’lgan shikoyat asosiy hisoblanadi. Shuni nazarda tutish kerakki, ba’zan bunday shikoyatning asosiy kasallikga dahli bo’lmasligi mumkin. Ba’zida bemorlar umuman shikoyat qilmasliklari mumkin, ularning kasalligi tibbiy ko’rikdan o’tganda aniqlanadi.

Shikoyatlar ichida og’riq eng ko’p uchraydi va u alohida o’ringa ega. Agar bemor og’riqqa shikoyat qilsa u holda quyidagilarga etibor berish kerak:

• 
  og’riqning joylashishi
  
• 
  og’riq hurijlimi yoki hurijsizmi
  
• 
  paydo bo’lish vaqti va sababi
  
• 
  og’riq jadalligi
  
• 
  uni kuchaytiruvchi yoki susaytiruvchi omillar
  
• 
  og’riqni tarqalishi
  

ayniqsa og’riqni funksional yuklamaga bog’liqligini aniqlash katta ahmiyatga ega.

Kasallik anamnezi

Hozirgi kasallik anamnezini aniqlash (anamnezis morbi), bemor shikoyatlarini o’ragnish bilan bog’liq. Bunda quyidagilarga ahamiyat berish kerak.

Kasallikni boshlanish vaqti. Qachondan beri o’zini kasal hisoblaydi: vrach bemor yordamida kasallikning birinchi belgilari paydo bo’lishidan boshlab, hozirgi vaqtgacha bo’lgan o’zgarishlarni kuzatishi kerak. Zo’rayish vaqtlari va uning tezligi.

Bemor fikri bo’yicha kasallik yoki uning zo’rayishining sabablari. Ilgari o’tkazilgan tekshiruvlar va muolajalar: invalidligi va h.k.

Hayot anamnezi (anamnezis vitae) umumiy harakterga ega: tug’ilgan joyi, ma’lumoti, turmush tarzi, oilaviy sharoiti, boshdan kechirgan kasalliklar (dorilarga allergiyasi, sil kasalligi, sariq (gepatit, teri-tanosil kasalliklari). Irsiy kasalliklarni so’rash alohida o’rinni egallaydi: Ota-onasini nima kasallikdan o’lganigi, masalan: qandli diabet, arterial gipertenziya, ateroskleroz, alkogolizm, ruhiy kasalliklar, havfli o’smalar va h.k.

Kasbiy anamnezida chang, bug’ bilan hafas olish, vibrasiya, nurlanish kabi omillarga ahamiyat berish kerak.

Anamnez yig’ishda zararli odatlari ham muhim o’rin tutadi, ayniqsa alkolizm, tamaki chekish va hozirgi kunda narkotiklarni qabul qilish ko’payib bormoqda.

Yuqorida keltirilgan narsalarni miqdorini aniqlash ham muhim. Masalan: bir kunda nechta dona sigaret chekadi, yoki qancha spirtli ichimlik ichadi. Jinsiy anamnezida ayollarda oy ko’rishni muntazamligini, og’riqligini, homiladorlikni kechishini, nechta tuqqanligini, necha marta bola oldirganligini, qanday kontraseptiv vositalar qo'llaganligini aniqlash kerak..

Bemorni turmush sharoitini ham so’rash lozim. Uyining sovuqligi, namligi, ovqatlanish, jismoniy faolligi, oilaviy munosabati va h.k. bundan tashqari bemorning ruhiy holatini ham hisobga olish kerak.

Umumiy va tana soxalari bo’yicha ko’zdan kechirish

Bemorni ob’ektiv tekshirish usullari.

Bu usullar orqali vrach o’zining sezgi a’zolari bilan kasallik diagnostikasi, uning prognozi haqida zarur malumotlarni olishi mumkin. Ob’ektiv tekshirish usullariga ko’zdan kechirish , paypaslash (palpasio), tukillatish (perkussio), eshitish (auskultasio), hamda qo’shimcha laborator-asbob uskunali aniqlashlar kiradi.Umumiy ko’zdan kechirish odatda tana qismlarini ko’rish bilan birga olib boriladi. Ko’zdan kechirish bemorni birinchi ob’ektiv tekshirish usuli bo’lib hisoblanadi. Bemorni ko’zdan kechirganda sinchkovlik ziyraklik va vrachning shahsiy tajribasi katta rol o’ynaydi. Ko’rish uchun yana bir muhim sharoitlar-dan biri bemor uchun qulay vaziyat yaratish, honalar iliq bo’lishi, u uzoq vaqt yechingan holatda bo’lmasligi, noqulay vaziyatda bo’lmasligi va h.k. Ko’zdan kechirish odatda tabiiy yorug’likda o’tkaziladi, chunki ayrim vaqtlarda sun’iy elektr chirog’ida ko’rilsa teri rangini o’zgarishini aniqlay olmay qolishimiz mumkin, bu esa diagnoz qo’yishda hatolikka olib keladi.

Umumiy ko’zdan kechirishda quyidagilarni aniqlash mumkin: bemorning umumiy holati, es-hushi, vaziyati, tana tuzilishi ( konstitusiya ), yuz ifodasi, mijozini (ruhiy hususiyatlari), haroratini va antropometrik ma’lumotlarini.

Bemorning umumiy ahvoli qoniqarli, o’rtacha og’irlikda, og’ir, o’ta og’ir va agonal bo’lishi mumkin.

Es-hush markaziy nerv sistemasida bo’ladigan o’zgarishlarga bog’liq. Bu o’zgarish bosh miya kasalliklarida yoki ichki a’zolar kasalliklarining asoratlaridan kelib chiqishi mumkin.

Es-hushi pasayishi mumkin yoki o’zgarishi kuzatiladi. Es-hushning pasayishi-ruhiy, intelliktual, harakat faolliklarining sekinlashishi bilan kechadi.

Es-hushi pasayishi turlari:

Es – hushning qorong’ulashishi (karahtlik): es-hushi qisqa muddatda kirar-chiqar bo’lib qoladi.

Sopor-es-hushi qorong’ulashining chuqur darajasi, bu vaqtda faqat og’riq reflekslari saqlanib qoladi, qolgan ta’surotlarga javob bo’lmaydi.

Stupor – serrayib qotib qolish, bemor bu holatdan chiqqanda, savollarga fikirlamay, ytarlicha o’ylamay javob beradi..

Koma – MNS fapliyatini chuqur pasayib ketishi – bu vaqtda bemor tashqi tasirotlarga javob bermaydi, hamma reflekslar yoqoladi.

Komatoz holatda ichki a]zolarning og’iz shikastlanishlari olib keladi. Eng ko’p uchraydigan komatoz holatlarga quyidagilar kiradi: uremik, jigar komasi, diabetik ( ketoasidotik, gipoglikemik), bosh suyagi va miya shikastlanishidagi hamda olkogolli komalar. Bemor koma holatida uchratilsa uni komadan chiqarish uchun tez chora tadbirlar ko’rilishi kerak. Qisqa vaqtli es-hushni yo’qotish hurujlari sinkope deyiladi. Bu holat qisqa vaqt bo’ladigan bosh miya gipoksiyasidan kelib chiqadi. Bularga vazo-vazal, ortostatik, kardiogen behushliklarni misol qilib keltirishimiz mumkin.

Umumiy ko’zdan kechirish tartib bilan olib boriladi.

1. 
   bemorning vaziyati (faol, passiv, majburiy)
   
2. 
   tana tuzilishi (konstitiusiyasi) – normastinod, astenik, gipestenik.
   
3. 
   Yuz ifodasi – har hil kasalliklarda hilma-hil yuz ko’rinishini ko’rishimiz mumkin. “jabrlangan yuz “, “Korvizar yuzi”, “mitral yuz”, “nefritdagi yuz”, “hippokrat yuzi”, “oysimon yuz”, “bazedov yuzi”, “maskasimon”, mimikasiz yuz, asimmetrik yuz va h.k.
   

1- Rasm –Qarilikda yuz ifodasi

4. 
   Boshni ko’zdan kechirganda – uning o’lchamlari, beihtiyor harakati, sochlarni to’kilishiga ahamiyat beriladi.
   
5. 
   Yuzi-chakka tomirlarining qing’ir-qiyshiq bo’lib qattiq urishi, ko’z atrofini, qovoqlarni qorayishi, qovoqlardagi ksantomalar h.k.
   
6. 
   Ko’zi – g’ilaylik, ko’zini titrashi, yorug’likga reaksiyasi, qoracho’g’ni kengayishi, torayishi, ekzoftalm, qovoqlar ptozi.
   
7. 
   Burun – kattalashishi, qalinlashishi, qiyshayishi, egarsimon burun.
   
8. 
   Og’iz – shilliq qavatining holati, milk holati, tilni kattalashishi, so’rg’ichlarni kattalashishi.
   
9. 
   Bo’yin – uyqu arteriyasining pulsasiyasi, bo’yinturuq venasining bo’rtib chiqishi va pulsasiyasi, limfa tugunlarining kattalashishi, qalqonsimon bezning kattalashishi.
   

2-Rasm- Bo’yin venasining bo’rtib chiqishi

10. Teri qoplami: rangi, quruqligi, toshmalar, chandiqlar, shishlar.

11. Muskullar – mahalliy atrofiyasi, bo’g’imlar – shish, qiyshayishi, qizarishi, Geberden tugunlari.

12. Ko’krak qafasi – deformasiyasi (emfizematoz), falajlangan, tovuq ko’kragi.

3-Rasm-Ko’krak qafasi assimetriyasi

13. Qorinni ko’rganda – asimmetriyasini, kattalashganligini, kindik atrofidagi venalarning kengayishi, “meduza boshi”.

14. Qo’l – oyoqlarni ko’rish. Barmoqlar “nog’ora tayoqchasiga” o’xshash bo’lishi, “o’lik barmoq” belgisi (Reyno kasalligida): venalarning varikoz kengayishi, trofik yaralar va h.k.

Bemor vaziyati.

Bemorning faol, passiv va majburiy holatlari farqlanadi.

Faol holat kasallik hususiyatiga bog’liq emas. Passiv holat bemor o’ta ozib ketganda, o’ta holsizlikda, behushlikda kuzatiladi. Majburiy vaziyat odatda bemor o’zini ahvolini yngillatish uchun ma’lum bir holatni olish hisoblanadi. Ko’pincha bu og’riqni pasaytirish va harsillashni kamaytirish uchun ma’lum holatga o’tadi. Masalan ,bronhial astma hurujida bemor stul chetiga yoki krovatga qo’li bilan tayangan holatda o’tiradi nafas chiqarishni yengillatish uchun. Yurakning chap qorincha yitishmovchiligida bemor harsillashni yengillatish uchun doimiy yarim o’tirgan ( ortopnoe) vaziyatni egallaydi. Umuman bemorni vaziyatini baholash, uning ahvolini og’irligini aniqlashda va diagnostikada ma’lum ahamiyatga ega.

4- Rasm- Ortopnoe vaziyati.

Tana tuzilishi.

Tana tuzilishi (konstitutsiyasi) tana qismlarini bir-biriga nisbati. Tana tuzilishining quyidagi turlari ajratiladi. Astenik tur – odamning bo’y o’lchamlari eniga nisbatan ustun. Qo’l – oyoqlari, ko’krak qafasi uzun. Ular ko’pincha ozg’in bo’ladilar. Ularda modda almashinuvi tezlashgan.

Odatda bu odamlarda sil, me’da va 12 barmoq ichak yara kasalliklari ko’proq uchraydi deb hisoblaydilar. Giperstenik turda odamning bo’y o’lchamlariga nisbatan eni ustun turadi. Yuzi keng, bo’yni qisqa va yo’g’on, ko’krak qafasi keng, qovirg’alari deyarli gorizontal. Bu odamlarda ko’proq modda almashinuvi buziladi. O’t qopi va buyrakda tosh hosil bo’lishiga moyillik, hamda ateroskleroz, semirish va arterial gipertenziyaga moyillik bo’ladi.

Normostenik turda gavda tuzilishi proporsional bo’ladi.

Yuz qiyofasi.

Yuz ifodasi faqat ruhiy hissiyotga bog’liq bo’lmay, balki ichki a’zolar kasalliklariga ham bog’liqdir. Yuz – dil oynasi degan ibora bor. Yuzning ko’rinishi bemorning ichki kechinmalarini aks ettirib turadi. Qator kasalliklarda yuz o’ziga hos ko’rinishga ega bo’ladi. Masalan, o’pkaning krupos yallig’lanishida ko’pincha yuzning bir tomoni qizaradi, burun va lab atroflarida uchuq toshadi va bemor g’amgin ko’rinadi. Aorta qonqoqlarida nuqson bo’lganida yuz oqaradi.

Buyrak kasalliklarida yuz terisi oqargan bo’lib, u keskin shishib ketadi, ayniqsa qovoqlar, bazan yuz ko’rinishi tanib bo’lmaydigan darajaga keladi.

Mitral qopqoq nuqsonlarida (ayniqsa mitral stenozda)yanoqlari qizargan, quloq va burun uchlari, lablari ko’kimtir-binafsha rangida bo’ladi, bu mitral yuz (fasies mitralis) deyiladi. Uzoq davom etgan yurak kasalliklarida (yurak yetishmovchiligi), yuzlari shishgan terisi ko’kargan yoki sarg’imtirroq, og’zi yarim ochiq holatda xuddi havoni tutayotganidek harakat qiladi. (korvizor yuzi).

Gipertirieozda – (bazedov kasalligi) yuz harakatlarga boy bo’ladi, bemorning ko’zlari yaltirab, chaqchayib turadi (ekzoftalm), unda g’azablanish yoki qo’rqish ifodasini kuzatish mumkin.

Gipotireozda (miksidema), yuzlari biroz shishgan, so’lg’in, ko’zlari qisilgan ma’nosiz bo’ladi.

Akromegaliya kasalligida yuz, burun, lablar, qosh usti ravoqlari haddan tashqari kattalashadi, va tish oralig’i kengayib, pastki jag’ oldinga bo’rtib chiqadi.