Tibbiyot institutlari talabalari uchun

III – bob Nafas a’zolari tizimi.

Nafas sistemasini ko’pdan -ko’p maxsus tekshirish usullari yaratilishiga qaramasdan, uni fizikaviy tekshirish usuli ilgargidek asosiy usullardan biri bo’lib qoladi. Nafas tizimini tekshirish boshqa tizimlar kabi so’rab-surishtirishdan boshlanadi. Tekshirishning asosiy vazifalaridan biri patologik jarayonni qayerda joylashishini yani, (nafas yo’llaridami, o’pka parenhimasidami yoki plevra varag’idami) aniqlash hisoblanadi. Hozirgi kunda nafas tizimini funksional buzilishiga ham katta ahamiyat berilmoqda.

Nafas a’zolari quyidagi qismlardan iborat: havo o’tkazuvchi yo’l, o’pka, plevra bo’shlig’i, ko’krak qafasi va nafas muskullari. Havo o’tkazuvchi yo’llarning pastki qismi hiqildoq qopqog’i, hiqildoq, kekirdak, birinchi, ikkinchi, uchinchi va h. Bronhlarga bo’linadi. Bular hammasi o’pka to’qimasiga chang, zaharli moddalar, mikroorganizmlar kirib borishidan himoya qiladi. Bundan tashqari yo’tal va aksirish reflekslari biologik aktiv modda bo’lgan traheobronhial sekretni ishlab chiqarishi (lizosim, x, antitripsin) va plazmatik hujayralarda sintez qilinadigan immunoglobulinlar, avvalo lgA.

Nafas yo’llaridagi kiprikchali hujayralar u erda hosil bo’ladigan shilliq va undagi yot zarrachalarni yuqori nafas yo’llariga chiqaradi. Avvalo yo’llari va avleolalarni terminal bronx darajasida himoya qiladigan omillari birinchi navbatda makrofaglar-ular nafas olishda kiradigan mikroorganizm va chang zarralari bilan kurashishning birinchi bosqichida markaziy yo’l o’ynaydi. Ular fagositozda qatnashadi, o’zlarining proteaza va sitokinlari bilan mikroblarga va o’smalarga qarshi faolligini oshiradi. Surfakinlari-o’pkani himoya qiluvchi muhim komponent hisoblanadi. U nafas olishda alveolaga tushadigan yot zarrachalarni (infeksiya, chang) qamrab oladi.

Hozirgi kunda yuqorida qayd qilingan o’pkani himoya qiluvchi mehanizmlar funksiyasini o’rganish, kasallik diagnostikasida va uni rasional davolash taktikasini aniqlashda muhim rol o’ynaydi.

Shikoyatlari.

Nafas a’zolari kasalliklarida odatda quyidagi asosiy shikoyatlar ko’p uchraydi.

Yo’tal: - balg’amsiz (quruq)

- balg’am ajralishi bilan

- Qon tupirish

Harsillash

Ko’krak qafasida og’riq.

Yuqorida ko’rsatilgan shikoyatlar nafas tizimining o’tkir kasalliklarida ko’proq rivojlangan bo’ladi, jarayonning surunkali kechishida yoki remissiya davrida bu ko’rinish minimal bo’ladi va diagnoz qo’yishda qiyinchilik tug’diradi.

Yo’tal

Yo’tal-(tussis)-kekirdak-bronh yo’llarini shilliqdan, yiringdan, qondan va tanachalardan tozalashga qaratilgan hohishli yoki ihtiyorsiz (reflektor) tez turtkisimon nafas chiqarish.

Yo’tal-hiqildoq, kekirdak, bronhlar shilliq qavatidagi yo’tal reseptorlarining tasirlanishi natijasida kelib chiqadi.

Bu vaqtda ovoz yorig’i yopiladi va nafas hamda qorin bo’shlig’i muskullari taranglashadi, natijada ko’krak qafasi bo’shlig’idagi va nafas yo’llaridagi bosim keskin oshadi, so’ngra ovoz yorig’i keskin ochiladi va bosimlar farqi juda katta bo’lganligi sababli chiqayotgan havoning tezligi 0.5 dan 50-120 m/sek. Bo’lib nafas yo’llaridagi shilliq va yot tanachalarni tashqariga chiqarib tashlaydi.

Yo’tal sabablari har hil mexanik, kimyoviy va termik ta’sirotlar, hamda nafas yo’llarining yallig’lanishi bo’lishi mumkin. Yallig’lanish shilliq qavatini shishiga va ko’p miqdorda shilliq yoki yiring ajralishiga olib keladi, hamda yo’tal reseptorlarini tasirlab yo’tal kelib chiqishiga sabab bo’ladi.

Bundan tashqari chang zarrachalari, ko’ks bo’shlig’idagi o’smalar, limfa tugunlarini kattalashishi, qalqonsimon bezni kattalashishi va h.k. yo’talga sabab bo’lishi mumkin. Har hil kuchli hidlar, jumladan tamaki hidi ham yo’tal chaqiradi. Juda sovuq va juda issiq havo ham yo’tal chaqirishi mumkin. Yo’tal o’zining hususiyatiga qarab quruq (balg’amsiz) yoki nam (balg’am ajraladigan) bo’lishi mumkin. Ayrim kasalliklarda yo’tal faqat quruq bo’ladi. Masalan: laringit, quruq, plevrit, katta bronhlarni ezilishida (kattalashgan limfa tugunlari bilan), yoki bronhitlar, o’pka sili, pnevmoskeleroz, absess, bronxogen o’smalarda kasallik boshlanish vaqtida yo’tal quruq bo’lib, keyinchalik balg’am ajraladi. Yo’tal bilan balg’am ajralganda uning miqdoriga (bir yo’taldagi va sutka davomida), sutkaning qaysi vaqtida va qanday vaziyatda ajralishiga, husuiyatiga, rangiga va hidiga ahamiyat berish kerak. Nafas yo’llarining surunkali yalliglanishida ayniqsa tamaki chekuvchilarda, surunkali bronxitda, bronxoektatik kasallikda, o’pka absessida va kavernali silda ertalabki yo’tal kuzatiladi. Kechasi bilan o’pka bo’shlig’ida va bronhlarda to’planganda balg’am boshqa bronhlarga o’tib shilliq qavatdagi refleksogen zonalarni tasirlab yo’tal refleksi chaqiradi.

Yo’tal bilan balg’am ajraladi. Balg’am miqdori 10-15ml.dan 2 litrgacha bo’lishi mumkin. Bir vaqtning o’zida ko’p miqdorda “og’iz to’la” balg’am ajralishi absess yorilganda yoki ko’p sonli bronxoektazlarda tana vaziyatini o’zgartirganda vujudga keladi. Bir tomonlama bronhoektaz kasalligida bemorlar yo’talni kamaytirish uchun o’sha tomon bilan yotadilar. Bazan yo’tal kun bo’yi davom etib kechqurun kuchayib ketadi (bronhit, pnevmoniyada). “kechasi” bo’ladigan yo’tal (sil kasalligida, limfogranulematozda) kuzatiladi.

Yo’tal kelib chiqishiga ko’ra ham turlicha bo’ladi: yakka-yakka yo’tal (laringit, traheobronhit, silning boshlanishida): o’qtin-o’qtin ketma-ket keladigan yo’tal bronh-o’pka yo’tali (bronh yo’llariga yot narsalar tushganda, bronhial astmada) xuruj ko’rinishida o’tadi.

Bazan quruq plevritda, pnevmoniyaning boshlanishida og’riqni oldini olish uchun yo’tal qisqa-qisqa ehtiyotkorlik bilan bo’ladi. Ovoz pardalari yallig’langanda yo’tal bo’g’iq tus oladi, agar u yaralanib qolsa yo’tal juda pasayib ketib hatto eshitilmay qoladi.

Balg’amni qon aralash kelishi, ya’ni qon tuflash muhim klinik ahamiyatga ega. Qon miqdoriga qarab balg’amning rangi pushti, qizil, qo’ng’ir bo’lishi mumkin. Agar yo’tal vaqtida ko’pik aralash tiniq qizil qon kelsa (haemmeptoe), bu qonning o’pkadan kelayotganligini ko’rsatadi. Agar qon miqdori sutkada 200 ml ga etsa, u holda o’pkadan ko’p qon oqayotganligidan dalolat beradi. Qon tuflash yoki qon oqish doimo jiddiy belgi hisoblanadi va u chuqur tekshirishni taqazo qiladi. Balg’am bilan qon kelishining asosiy sabablari bo’lib yallig’lanish kasalliklari-bronxoektatik kasallik, o’pka sili, o’pka absessi, pnevmoniya, o’pka o’smasi, o’pka infarkti va boshqalar hisoblanadi. Qon tuflash har hil kasalliklarda o’ziga hos bo’ladi.

Masalan, krupoz pnevmoniyada “zangsimon” balg’am ajraladi. Bronhogen o’smada doimiy o’rtacha miqdorda qon ajralib turadi. O’pka to’qimasi yemirilganda (absess, sil) juda ko’p miqdorda qon ajraladi. O’tkir chap qorincha yetishmovchiligida o’pka shishi kelib chiqadi va ko’piksimon balg’am ajraladi.

Harsillash (dyspnoe)-nafas olish tezligining, ritmining va chuqurligining buzilishi sioblanadi. Ob’ektiv nafas olishni tezlashishi (20 martadan ko’p) – harsillash belgisi bo’ladi. Bu vaqtda to’liq nafas olish yoki chiqarish qiyinlashadi. Bemor havo yetishmasligidan shikoyat qiladi.

Harsillash ko’p kasalliklarning boshlanishida jismoniy zo’riqishda paydo bo’ladi. Harsillashni ko’pincha o’pka kasalligi bilan bog’laydilar ammo u boshqa kasalliklarda ham bilishi mumkin. Masalan, yurak kasalligida anemiya, semizlikda, zaharlanishda va h.k. Shuning uchun bemor harsillashga shikoyat qilganda uni qaysi kasallik bilan bog’liqligini aniqlash kerak.

Har qanday harsillash asosida nafas markazi faolligining ortishi yotadi u nafas yo’llaridagi o’pkadagi va nafas muskullaridagi reseptorlarining ta’sirlanishdan kelib chiqadi. Lekin bemorda bo’ladigan sub’ektiv havo yetishmaslik tuyg’usi hali aniqlanmagan. O’pka kasalligi bor bemorlarda harsillash nafas olish mexanizimining buzilishi bilan bog’liq. Harsillashlar inspirator (nafas olish qiyinlashishi), ekspirator (nafas chiqarish qiyinlashishi) va aralash turlariga bo’linadi. Inspirator harsillash kekirdak va katta bronxlar to’silib qolganda yuzaga keladi. (ovoz bog/lamining shishi, o’sma). Ekspirator harsillash o’pka emfizemasi uchun harakterli va bronhlar torayishida kuzatiladi. Aralash turdagi harsillashda nafas olishning har ikki bosqichi og’irlashadi.

Bu holat surunkali nafas yetishmovchiligi va surunkali yurak yetishmovchiligiga hos, kuchli darajadagi harsillash bo’g’ilish deb ataladi. Bu vaqtda nafas olishning hamma ko’rsatkichlari eng ko’p darajada bil;diradi (tezligi, ritmi, chuqurligi). Bunday holat ko’pincha bronhial astmada va o’tkir yurak yetishmovchiligida kuzatiladi.

Bemorlar harsillashni har hil tariflashadi “nafas olishga qiyinalyapman”: “nafas olganda havo yetmayapti” “nafasim to’liq chiqmayapti” va shunga o’hshash umumiy diskomfort sezishadi-qon va to’qimada kislorod yetishmasligi natijasida. Harsillashni muhim klinik belgilaridan biri uning jismoniy yuklama bilan bog’lanishi. Agar u kasallik boshlanishida faqat jismoniy yuklamadan keyin bo’lsa, kasallikning ohirgi bosqichlarida oddiy harakatda va hattoki tinch holatda ham namoyon bo’ladi.

Nafas a’zolari kasalligida og’riq odatda ko’krak qafasida bo’lib ayniqsa uning yonbosh qismida chuqur joylashgan. Bu og’riqlar nafas olish bilan bog’liq bo’lib, u chuqur nafas olganda, yo’talganda, aksa urganda kuchayadi. Og’riqni baholashda shuni esda tutish kerakki u qovurg’alar aro nerv va muskul yallig’lanishda yurak kasalligida yoki ko’krakdagi og’riq bilan bog’liq bo’lishi mumkin.

Bundan tashqari bemorlar umumiy harakatlarga ega bo’lgan shikoyatlari ishtahaning pasayishi o’zib ketishi, kechasi terlash istma ko’tarilishi kabilarga diqqatni jalb qiladilar.

Anamnezi

Avvalo kasallik qanday boshlanganligini aniqlashimiz kerak. Kasallik belgilarini qanday tartibda kelib chiqishini, boshlanish davridagi kasallik kechishini, uning zo’rayishi, davolash effektini bilishimiz mumkin. O’tkir kasalliklarda lohaslik, qaltirash, istmaning paydo bo’lish vaqti diagnostik ahamiyatga ega. Krupoz pnevmoniyada kasallikning o’tkir boshlanishi kuzatiladi. Kasallikni bo’linmasdan boshlanishi va uzoq vaqt taraqqiy qilib kelishi sil va o’pka o’smasiga harakterli.

Kasallik vaqtidagi epidemiologik holatni aniqlash ham mumkin. Gripp tarqalgan vaqtda gripli pnevmoniya bo’lishi mumkin. Sil kasalligi bilan kontakti bo’lgan – bo’maganlikni aniqlash ham katta ahmyatga ega. Hayot anamnezini iyqqanda ish sharoiti va turmush tarziga diqqatni qaratish kerak. Nam, isitilmaydigan, havo aylanmaydigan honada ishlar yoki yashash, o’pkani o’tkir yallig’lanish kasalliklariga olib kelishi mumkin va uning surunkalikka o’tishi oson bo’ladi.

Ayrim changlar bilan nafas olish bronxial astmaga, antrakozga yoki silikozga olib kelishi mumkin.

Oilaviy anamezida ayrim o’pka kasalliklariga genetik moyillik bo’lishiga (bronxial astma, bronxoektatik kasallik) axamiyat berish kerak. Oilasida sil kasali bilan og’rigan bemorlar bor-yo’qligini aniqlash kerak. Zararli odatlari: chekish, ko’p ichkilik ichish, narkotiklar qabul qilish kabilarni aniqlashimiz kerak.

O’pka kasalliklarda sigareta chekish aloxida o’rinni egallaydi. Xar bir konkret bemorlarda sutkada nechta dona sigaret chekishini va chekish staji necha yil ekanligini bilish muhim, zero u kasallik kechishini og’irlashtirishi yoki uni o’zi keltirib chiqarishi mumkin. Ko’p chekuvchilarda tez-tez surunkali obstruktiv bronxit kelib chiqadi. (“chekuvchilar (kasallikning grafik tasviri) bronxiti sxemasi”)

Umumiy ko’zdan kechirish

Nafas olish a’zolari kasallarini tekshirishda uni ko’zdan kechirishga alohida etibor berish lozim. Umumiy ko’zdan kechirishda bemorning vaziyatiga (masalan yarim yotgan holatda), terining ko’karishiga, uchuq toshgan-toshmaganligiga limfa tigunlari kattalanishiga, barmoqlarning holatiga (“gippokrat barmog’i”) ahamiyat beriladi.

Ko’krak qafasini ko’rish

Ko’krak qafasi va uning nafas olishdagi faolligi aniqlanadi. Ko’krak qafasi meyorida bo’lsa uning hamma chiziqlari simetrik joylashadi, ayniqsa u normostenik konstitutsiyada yaqqol ko’zga tashlanadi. Astenik va gipersteniklarning ko’krak qafasi (yuqorida qayd qilingandek) qator qarama-qarshi xususiyatlari bilan ifodalanadi. Patalogiyada qisqargan kengaygan, bo’chkasimon (emfizamatoz) ko’krak qafasi kuzatiladi. Emfizematoz ko’krak qafasi huddi chuqur nafas olgan holatdagidek giperstenikka o’xshash ko’krak qafasining hamma qirralari bo’rtib chiqadi. Bu holat bronxial bo’g’ilish hurujida, emfizemada kuzatiladi. Bunda nafas chiqarish qiyinlashadi, o’pkaning elastikligi kamayadi bunga qarama-qarshi falajlangan ko’krak qafasi (xuddi chuqur nafas chiqargandagidek cho’zilgan, yassilangan), haddan tashqari o’zib ketgan, ayniqsa asteniklarda uchraydi. Bu holat o’pka silida va surunkali jarayonida kuzatiladi. Yoshligida rahit kasalligi o’tkazgan kishilarda ko’krak qafasning shakli o’zgarib “tovuq” ko’krak qafasi shakliga kiradi. Bu rahitik ko’krak shakli deyiladi. Umurtqaning qiyshayishi ham ko’krak qafasi shaklining o’zgarishiga olib keladi “kifoz, lordos, skolioz).