Tibbiyot instituti talabalari uchun

o’tmas vositalar
kiradi. Bunda ortiqcha urilish samolyotning tezligi va 
tushish burchagi jabrlanuvchiga yuz va undan katta kuch bilan ta’sir qilishi 
mumkin. Buning natijasida jabrlanuvchi tana qismlari (boshi, oyoq-qo’llari) 
tanasidan uzilib ketishi, terisi va yumshoq to’qimalarining ezilishi hamda yorilishi, 
suyaklarining maydalanishi, tana bo’shliqlarining yorilishi va emirilishi, ichki 
organlarining uzilishi va bir bo’shliqdan ikkinchi bo’shliqqa o’tishi yoki tashqariga 
uloqtirilishi aniqlaniladi.
Urilish kuchi uncha katta bo’lmaganda ko’pchilik ichki organlar, to’qimalar 
va suyaklarga qo’pol mexanik jaroxatlanishlar etkazilsa-da, tana qismlarining 
ajralishi kuzatilmaydi. Ko’pincha jarohatlanishlarning ichida samolyot 
tuzilmalarining emirilgan bo’lakchalari topiladi. Uzilgan teri, yumshoq to’qima va 
ichki organlar parchalari samolyotning siniqlari orasida qisilib qolganligi 
ko’rinadi. Uncha katta bo’lmagan kuch bilan urilganda, masalan, notekis joyga 
majburan qo’nganda ekipaj a’zolari va yo’lovchilarda ko’pincha yopiq 
xarakterdagi jarohatlanishlar ko’zga tashlanadi.
Samolyotning emirilgan va siljigan qismlari ta’sirida sodir bo’lgan qo’pol va 
xilma-xil jarohatlanishlar ba’zan birlamchi jarohatlanishlar xarakterida bo’lib ular 
uchuvchi, ekipaj a’zolari va yo’lovchilar samolyot emirilgunga qadar, uning ichki 
tuzilmalari detallariga urilish tufayli sodir bo’ladi. Bunday jarohatlanishlarni 
topilishi samolyot halokati holatiga aloqador savollarni echishda muhim 
ahamiyatga ega. Bunda samolyot tushayotgandagi asosiy urilish yo’nalishi, holati, 
avariya holatida ekipaj a’zolari va yo’lovchilar ayrim qismlarining pozasi va ta’sir 
qilish xarakteri va boshqalar hisobga olinadi.
Samolyotni erga urilishigacha boshqarishga harakat qilayotgan uchuvchida 
tananing alohida qismlarining holatiga qarab, boshida-ko’rsatkich doskasiga 
urilish; qo’l panjalarida qo’l boshqaruv apparatlari (shturval) va ko’rsatkich 
142

---

doskasi orasida siqilishi; oyoq kafti suyaklarini-boshqaruv pedaliga urilishi ko’zga 
tashlanadi. Ba’zan bunday hollarda uchuvchi oyoq kiyimi tagligida va uning 
qo’lqopida pedal va shturval tamg’asining relefi qolishi kuzatiladi.
Samolyot tuzilishi, ichki detallari va qismlarining o’tmas vosita sifatida 
ta’sir qilishidan tashqari, bog’lanuvchi tasmalar ham jarohatlovchi faktorlar 
sifatida ta’sir qilishi mumkin. Samolyotning erga urilish kuchi va yo’nalishiga 
qarab bog’lovchi tasma ta’sirida qorin bo’shlig’i va ko’krak terisida yo’lsimon 
shilinish va qontalashlardan tortib, to qorin bo’shlig’ining kesilishigacha, terining 
ko’ndalang yorilishigacha bo’lgan holatlar ko’zga tashlanadi.
Yoqilg’i bakining portlashi natijasida sodir bo’lgan kuchli jarohatlovchi 
faktorga