25 –rasm. Ifloslanishda g’ildirak qoplamasi tamg’asining izi (a);
teri ichidagi qontalashlar (b).
26a
26b
26-rasm. Yuk avtomobili g’ildiragi qoplamasi tamg’asining oddiy
usulda suratga olgandagi izi (a); infraqizil nur yordamida
aniqlash (b).
109
27-rasm. Kiyimda topilgan protektor tamg’asining
eksperimental tamg’asi bilan suratini to’g’ri kelishi.
28-rasm. Terining keng ko’chishi. Odam tanasidan
avtobusning o’tishi.
Mashina g’ildiragini odam tanasining har xil qismlaridan dumaloqlanib
o’tishi natijasida yuzaga kelgan kompleks jarohatlanishlarga ko’ra ushbu
avtomobil jarohatlanishiga qarab odatda to’liq tashxis qo’yish mumkin.
Shuningdek, mashina g’ildiragining odam boshidan o’tishidan u ko’pincha
deformatsiyalanadi va natijada boshining yuz va miya suyaklari ko’plab
bo’laklanib sinishi tufayli bosh majaqlanadi. Boshning terisida anchagina yirtilgan
yaralar, quloq suprasining yirtilishi va uzilishi ko’zga tashlanadi. Emirilgan miya
moddasi hosil bo’lgan yaralar va tabiiy teshiklar orqali itarilib tashqariga chiqadi
110
va burun-xalqum, qizilo’ngach va oshqozon bo’shliqlariga o’tadi.
Mashina g’ildiragi ko’krak qafasi orqali o’tganda ko’krak qafasi
suyaklarining ko’p joylaridan sinishi kuzatiladi. Agar mashina g’ildiragi odam
tanasidan o’tish paytida jabrlanuvchi orqasi bilan yotgan bo’lsa, bunda
qobirg’alarning ikki tomonlama ko’p joyidan sinishi, odatda har bir tomondan 3 ta
chiziq bo’ylab sinishi, hamda, to’sh suyagining sinishi kuzatiladi. Mashina
g’ildiragi odamning orqa tomonidan o’tganida qobirg’alarning sinishidan tashqari
kurak suyagi va ko’krak hamda bel umurtqalarining suyaksimon o’simtalarining
ko’p joylaridan sinishi ko’rinib, bu avtomobildan jarohatlanishning aniq o’ziga xos
spetsifik xususiyatga egaligini ko’rsatadi. Bunda jarohatlanishni olish paytida
odam tanasining holatini aniqlash mumkin. Ko’pchilik hollarda ko’krak qafasining
jarohatlanishi simmetriksiz holatda bo’lib, mashina g’ildiragining odam tanasiga
chiqish joyida jarohatlanishlar ko’p, qarama-qarshi tomonda esa kamroq bo’ladi.
Ba’zan yosh bolalarning ko’kragidan o’tganda qobirg’alarning ayrimlari sinishi
yoki bunday sinishlar umuman kuzatilmaydi.
Mashina g’ildiragi odam tanasidan o’tganida, ayniqsa odam tanasining
oldingi yuzasidan o’tganida ko’krak qafasi va qorin bo’shlig’i ichki organlari
ko’pincha jarohatlanadi. Bunda yirtilish, uzilish va ichki organlarning bir
bo’shliqdan ikkinchi bo’shliqqa siljishi ko’zga tashlanadi. Umurtqa pog’onasi
siqilishi tufayli jigarning ikki qismga bo’linishi xarakterli bo’lib, ingichka
ichakning anchagina qismini ichak tutqichidan ajralishi kuzatiladi. Mashina
g’ildiragining qorin bo’shlig’idan o’tishidan chanoq suyagi dumpaygan qismi
terisining taranglashishi, yorilishi va yirtilishi ko’zga tashlanadi. Bundan tashqari,
tananing chov qismida anchagina yirtilgan yaralar paydo bo’lib, qorin
bo’shlig’ining ichiga qarab yo’nalgan bo’ladi. Ko’pincha diafragmani yorilishi,
qobirg’a yoyidan ajralib ketganligi ko’rinadi.
Og’ir avtomashinaning g’ildiragi chanoq qismini bosganda ko’pchilik
jarohatlanishlar kuzatilib, ikki tomonlama ikki vertikal sinishlar yuzaga kelib,
chanoq birlashmalarining yorilishi bilan birgalikda kuzatiladi. Bunda ko’pincha
choti va chov qismining terisi yorilishi, jinsiy organlari va to’g’ri ichakning
111
jarohatlanishi sodir bo’ladi, shuningdek siydik pufagi va siydik yo’lining yorilishi
ko’zga tashlanadi.
Mashina g’ildiragi odamning oyoq-qo’llari ustidan o’tganda yumshoq
to’qimalarning jarohatlanishidan tashqari son suyagining o’rta qismidan sinishi
yoki boldir suyagining pastki uchdan bir qismini sinishining sababchisi bo’ladi.
Son suyagining sinishlari bunda bukilish tufayli sodir bo’lib, tipik ko’ndalang-
bo’lakchali sinish xarakteriga ega bo’ladi. Katta romba shaklida siniqlarning
joylashuvini aniqlash jabrlanuvchi ustidan avtomobil g’ildiragini o’tishida
jabrlanuvchining holatini bilishda muhim ahamiyatga egadir. Oyoq-qo’llar
suyaklari ustidan g’ildirak o’tganda deyarli yarmidan kam hollarda suyaklar
jarohatlanmay qolishi mumkin. Odam tanasining uzoq vaqt sudralishidan (g’ildirak
o’tishining beshinchi fazasida) yumshoq to’qimalarning anchagina qismini
jarohatlanishi kuzatiladi. Bunda oyoq-qo’llarning yumshoq to’qimalaridan ajralgan
skeleti ko’zga tashlanadi.
Keyingi davrda sud tibbiyoti adabiyotlarida bir necha hollarda oyoq-
qo’llarning uzilishi va hatto avtomobil jarohatlanishida tanasining bo’laklarga
bo’linish hollari ham ko’rsatilgan. Bunday jarohatlanishlar o’zgacha sharoitlarda
urilganda, avtomobil g’ildiragining odam tanasidan boshqacharoq hollarda
o’tganda yuzaga kelishi mumkin.
3. Harakatlanuvchi avtomobildan yiqilishdan jarohatlanish ko’pincha
qishloq joylarida kuzatiladi, chunki u erlarda odatda passajirlar yuk
avtomashinalarida ko’pincha tashiladi. Ko’pchilik hollarda avtomobildan yiqilish
uning kuzovidan, qisman esa kabinasidan yiqilganda sodir bo’ladi. Kuzovdagi
passajirlarning holati va mashinaning xarakteriga ko’ra (yo’lning keskin burilgan
joylarida, keskin tormozlanish yoki harakatining tezlashuviga ko’ra)
harakatlanuvchi mashinadan har xil yo’nalishda atrofga qarab yiqilish, avtomobil
harakati bo’ylab oldinga yoki orqa bortidan orqaga qarab yiqilishlar kuzatiladi.
Bunda jarohatlanish sodir bo’lishining asosiy mexanizmi yo’lning qattiq
qoplamasiga urilishi va odam tanasining chayqalishi hisoblanadi. Harakatlanuvchi
avtomobildan yiqilishdagi jarohatlanish balandlikdan yiqilishdagi
112
jarohatlanishlarni eslatadi. Jabrlanuvchining pozasiga bog’liq holatda «erga
tushish» joylashuvi va uning og’irlik darajasi ham har xil bo’ladi.
Ko’pincha jabrlanuvchi er qoplamasiga boshi bilan uriladi, chunki yiqilishda
uning oyoqlari kuzov bortida ushlanib qoladi va boshi hamda gavdasi pastga qarab
buklanadi. Bunday xollarda kalla suyaklarining ko’p bo’lakchali sinishlari, bo’yin
umurtqalarining kompression sinishlari, bosh va orqa miyaning jarohatlanishi
kuzatiladi. Quymuchi bilan yiqilganda chanoq suyagi va umurtqa pog’onasi bel
qismining kompression sinishlari sodir bo’ladi. Odatda avtomashinadan yiqilganda
ichki organlarning silkinishidan jarohatlanish ko’zga tashlanadi.
4. Avtomobil ichidagi jarohatlanish harakatlanuvchi mashinaning bir-biri
bilan yoki qandaydir harakatlanmovchi predmet orasida to’qnashuvi hamda
avtomobilning ag’darilib ketishi tufayli sodir bo’ladi, ammo kabina ichidagi og’ir
jarohatlanishlar avtomobil harakatining keskin tezlashuvi yoki keskin
tormozlanishi tufayli yuzaga keladi.
Haydovchi va passajirlar jarohatlanishni manekenlarda eksperimental
tekshirish shuni ko’rsatadiki, agar avtomobil ro’paradan (to’g’ridan) urilish paytida
ular oldinga va yuqoriga itarilib, oyoqlari bilan boshqaruv priborlari qalqoniga
uriladilar. Boshi bilan esa kabina shiftiga yoki shamollatuvchi shishaga uriladilar.
Bundan tashqari, ko’kragi va qorni bilan avtomobil ruli g’ildiragiga urilishi
mumkin. Shunday qilib, bunday jarohatlanishlarni yuzaga kelish mexanizmida
avtomobilning ichki qismiga urilish va tananing chayqalishi muhim ahamiyatga
egadir. Agar mashinalarning to’qnashuvida mashina kuchli deformatsiyaga
uchrasa, bunda jabrlanuvchining tanasi kabinaning siljigan qismlari bilan
qo’shimcha siqilishi mumkin.
Asosiy jarohat tananing oldingi qismida joylashadi va qisman yonboshida
(chapi-boshqaruvchi, o’ngi-yo’lovchilarda) ko’zga tashlanadi. Ko’pincha kabinada
jarohatlanish boshi va oyoqlarining jarohatlanishlari bilan xarakterlanadi.
Priborlar qalqoni, shamollatuvchi shisha ramasi va kabinaning boshqa
detallariga urilish tufayli yuzida anchagina keng lat egan va lat eb yirtilgan yaralar
ko’zga tashlanib, bular boshining miya va yuz suyaklarining bo’laklanib va
113
uzunasiga sinishi hamda bosh miyaning jarohatlanishi sifatida namoyon bo’ladi.
Oldingi o’rindiqda o’tirgan yo’lovchilar bo’ynining oldingi yuzasida ba’zan
shilinishlar, qontalashlar, yumshoq to’qimalarida qon quyilishlar, til osti suyagi va
hiqildoq tog’ayining sinishlari kuzatilib, bular buyumlar solinadigan quticha
chetiga urilishi tufayli sodir bo’ladi. Shamollatish shishasi va eshikchalar
shishasiga urilish natijasida boshi, yuzi, bo’yni va qo’l panjalarida ko’pgina
kesilgan yaralar ko’rinib, ularning chuqurligi, shuningdek kiyimida singan
shishalarning parchalari aniqlaniladi.
Mashinani boshqaruvchi ko’kragining oldingi yuzasida ba’zan yoysimon
shaklli shilinishlar va qontalashlar, to’sh suyagi va qobirg’alarining sinishi
kuzatilib, bular rul xalqasining urilishidan, shuningdek qo’lning I va II-panjalari
orasidagi terining yorilishi tufayli yuzaga keladi. Kaft suyaklarining sinishlari va
chiqishlari ko’zga tashlanadi. Bunday jarohatlanishlar odatda yo’lovchilarda
uchramaydi.
Avtomobil kabinasida jarohatlanish uchun juda xarakterli belgi «boshqaruv
priborlari qalqonidan jarohatlanish» hisoblanilib, bunda ko’pincha chanoq
suyaklari va oyoq-qo’llar jarohatlanadi. Bu jarohatlanishlar tizza bo’g’imining
priborlar paneliga urilishi tufayli urilish joyida shilinishlar yoki lat egan yaralar,
to’piqning sinishi, tizza bo’g’imi krestsimon bog’lamining yorilishi, son suyagi
do’mboqchasining sinishi, shuningdek biroz uzoqroqda-son suyagi diafizining
sinishi, chanoq-son bo’g’imining jarohatlanishi, chanoq suyaklarining sinishlari
ko’zga tashlanadi.
Chanoq-son bo’g’imining va chanoqning jarohatlanishi bunday hollarda
jarohatlanish davrida sonning holatiga bog’liq bo’ladi. Agar soni yaqinlashtirilgan
bo’lsa, bunda uning orqa-yuqoriga chiqishi kuzatiladi. Sonning o’rta holatda
bo’lishi son bo’g’imi chuqurchasi orqa chetining sinishi bo’g’imdan son
suyagining chiqishi bilan xarakterlanadi. Agar jarohatlanish olish paytida soni
uzoqlashgan bo’lsa, bunda urilish kuchi son suyagining bo’yni va boshi orqali
bo’g’im chuqurchasi tubiga beriladi va natijada chuqurcha suyagining gorizontal
sinishi qov va quymuch suyaklarining sinishlari bilan birga uchraydi, ba’zan
114
chanoq xalqasining og’ir jarohatlanishlari ham kuzatiladi.
Avtomobil harakatini tezligini keskin o’zgarishida piyodalarda va
haydovchida ko’pincha VI-VII-bo’yin umurtqalari va IV-V-bel umurtqalarining
nishtarli sinishlari sodir bo’ladi. Tezligini haddan tashqari oshishi tufayli yo’lovchi
tanasini o’tirg’ich suyanchig’iga irg’atilishi natijasida u orqali boshi qayrilib,
umurtqa pog’onasining bo’yin qismini haddan tashqari qayrilishidan oldingi
uzunasiga joylashgan bog’lama va umurtqalar orasidagi disk yorilishi,
o’simtalarning sinishi, ba’zan umurtqalar tanasi sinishi sodir bo’ladi. Harakat
tezligining keskin pasayishi tufayli umurtqa pog’onasining yuqori ko’krak va
bo’yin bo’limlarini haddan tashqari bukilishini yuzaga keltiradi. Bu, ayniqsa,
umurtqa pog’onasining orqa yuzasida yaqqol ko’zga tashlanadi. Jarohatlanishning
bunday mexanizmida ba’zan bo’yin tomirlarining yirtilishi va yorilishi kuzatiladi.
Kompleks xarakterli jarohatlanishlarning bo’lishi ko’pchilik hollarda sud
tibbiyoti ekspertiga avtomobil kabinasida qarama-qarshi yo’nalgan transport
vositasining to’qnashuvidan olingan jarohatlanishlarni aniqlashuvida yaqindan
yordam beradi.
Avtomobillarning konstruktsiyasi haydovchi va yo’lovchilarni xavfsizligini
ta’minlash uchun doimo yangilanib turiladi. Bunda muhim effektiv vosita
xavfsizlik kamaridir, chunki ular ko’pgina tadqiqotchilarning ko’rsatishicha, agar
mashinaning tezligi soatiga 60 km gacha bo’lganda kabinada o’limga olib keluvchi
jarohatlanishlarni oldini oladi va katta tezlik bilan ketayotgan avtomobildan
bunday jarohatlanishlarning sonini yarmiga qisqartiradi.
Xavfsizlik kamaridan foydalanish tufayli jabrlanuvchida kuzatiluvchi
jarohatlanish belgilari o’zgaradi. Avtomobil to’qnashganda va birdaniga harakati
to’xtaganda odam tanasi kamar yordamida tormozlanadi va odatda saloning
tomiga, shamollatuvchi shishaga etmaydi. Shuning uchun ham bunday hollarda
og’ir kalla-miya jarohatlanishi kuzatilmaydi, ammo yuz skeleti suyaklari (burun,
jag’ suyaklari) da sinishlar kuzatilishi mumkin. Bundan tashqari, yuzning chiqib
turgan qismlari yumshoq to’qimasining jarohatlanishi ko’zga tashlanishi ham
mumkin. Oyoq-qo’llarning jarohatlanishi ham xuddi xavfsizlik kamari
115
bo’lmaganidek ko’p uchraydi. Odatda og’irlik darajasi kamroq bo’lib, faqatgina
yumshoq to’qimalar jarohatlanadi.
Kamarning ta’sirida ko’kragi, qorin bo’shlig’i, elka poyasida teri ichi
yo’lsimon qontalashlari, shilinishlar, ba’zan ancha chuqur to’qimalarda qon
quyilishlar, qobirg’alar, umrov suyagining sinishlari, tush-umrov bo’shlig’ining
yorilishi kuzatiladi. Avtomobil katta tezlik bilan harakatlanayotganda tormozlanish
natijasida xavfsizlik kamari yordamida odam tanasi anchagina salbiy ortiqcha
kuchni saqlaydi, ammo aorta va yurakning yorilishi, yurakning qon tomirlaridan
uzilishi ko’zga tashlanishi mumkin. Bu o’z navbatida engil avtomashina
kabinasida xavfsizlik kamari ta’sirida sodir bo’ladigan jarohatlanishlarni har
tomonlama o’rganishni talab qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |