Tibbiyot instituti talabalari uchun

a – tipik – tugun orqasida;
b – atipik – tugun oldida;
c – atipik – tugun yonboshida.
209
a
b
c

---

Osilganda o’limning genezi
Bo’yinda sirtmoqning holatiga qarab o’pkaga havoning yoki qisman kirishi, 
bo’yin tomirlarining siqilishi, bo’yindagi nerv stvolining (ayniqsa adashgan va 
simpatik nervlar) siqilishi ko’zga tashlanadi, ba’zan umumiy uyqu arteriyasining 
tarmoqlanuvchi joyidagi sinokarotid tugunchaning siqilishi kuzatiladi.
Burun halkumni qisman yoki to’liq yopilishi, til ildizining yuqori va orqaga 
siljishi tufayli o’pkaga havo kirishining qiyinlashuvi yoki to’xtashi muhim 
ahamiyatga ega, ammo bu o’limning genezida asosiy emas. Tajribada 
isbotlanilishicha, traxeostomiya qilingan hayvonlarda sirtmoq traxeostomadan 
yuqorida joylashganda ham havoning o’pkaga kirishi saqlanganligi, o’lim sodir 
bo’lganligi, biroq xuddi sog’lom hayvonlardagi singari o’lim sekinlik bilan 
vujudga kelganligi ma’lum bo’lgan.
Uyqu arteriyasining siqilishi tufayli miyada o’tkir kislorod etishmovchiligi 
o’limning genezida muhim rol o’ynaydi. Ammo bu siqilish darajasi doimo ham 
bosh miyaga qonni kelishini to’liq to’xtaolmasligi mumkin. Bo’yinturuq venalar 
hatto nisbatan sirtmoq bilan kuchsiz siqilganda ham kalla bo’shlig’idan qonni oqib 
ketishi buziladi va natijasida kalla bo’shlig’ida bosimni tez oshib ketishiga 
sababchi bo’ladi. Agar to’lig’icha siqilmagan tomirlardan bosh miyaga qonning 
kelishi tezda ko’paya borsa, miya po’stlog’i va hayot uchun muhim markazlarning 
siqilishidan tezlikda (minutlar ichida) xushini yo’qotadi va nafas olish to’xtaydi.
Shunday qilib, kalla ichida bosimning oshib ketishi va u bilan bog’liq holda 
miya po’stlog’i va hayot uchun muhim markazlarning funktsiyasini o’tkir 
buzilishidan osilganda o’lim sodir bo’lishi mumkin.
Adashgan nervni siqilishi va cho’zilishidan, ayniqsa yuqori hiqildoqni 
siqilishidan, asosan, yurak-qon tomirlari kasalligida yoki yurakning kuchli 
qo’zg’alishidan odam o’lib qolishi ehtimoldan xoli emas. Bunday hollarda o’lim 
tezlikda yurakning birlamchi to’xtashidan sodir bo’ladi. Ba’zan uyqu 
arteriyasining tarmoqlanuvchi joyida joylashgan sinokarotid tugunlarining 
siqilishidan birlamchi yurak to’xtashi kuzatiladi. Bunda umumiy uyqu 
210

---

arteriyasining cho’zilishi tufayli uyqu arteriyasining tarmoqlanuvchi joyida uning 
intimasi yirtilib ketishi mumkin. Bunga Amyusse belgisi va karotidlar 
adventitsiyasiga kon quyilish kuzatiladi. Bunga Martin belgisi deyiladi.
Qattiq tor sirtmoq ta’sirida bo’yin yumshoq to’qimasining kuchli 
bosilishidan simpatik nerv siqilishi mumkin. Buning natijasida maksimal siqilgan 
tomonida ko’z qorachig’ining har xil qisqarishi osilishning tiriklik belgilaridan 
biridir.
Strangulyatsion egatcha bo’yin terisining yuzaki jarohatlanishi bo’lib 
bo’yinda sirtmoqning negativ izi qolishi bilan xarakterlanadi. U aniq reja bo’yicha 
sinchiklab tekshirilishi va yozilishi kerak. Bunda egatchaning joylashuvi va 
yo’nalishi, alohida siqilish izlari, oralik valikning borligi va ifodalanishi, 
egatchaning butun davomi bo’ylab har bir siqilishning kengligi va chuqurligi, 
rangi, uning tubi relefining qattiqligi va o’ziga xos xususiyatlari, shilinishlar, 
qontalashlar uning atrofida yoki yaqinida bo’lishi sinchiklab o’rganiladi va 
yoziladi.
Osilishda egatcha ko’pincha bo’yinning yuqori qismida joylashadi. Oldinda 
u qalqonsimon tog’aydan yuqorida yoki biroz yuqoriroqda joylashadi (67-rasm).