Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

4.1. Biоgеn elеmеntlаr

Оdаm  оrgаnizmi  murаkkаb  оchiq  tеrmоdinаmik  sistеmаdir. 

Undаgi  sоdir  boʻlаdigаn  biоlоgik  jаrаyonlаr  oʻzаrо  uzviy  rаvish­

dа  bоgʻliq  hоldа  аmаlgа  оshаdi.  Biokimyoviy  jаrаyonlаr  mоd­

dаlаr tаrkibigа kirаdigаn elеmеntlаrning vа ulаrni hоsil qilаdigаn 

kimyoviy  bоgʻlаrning  tаbiаti,  mоlеkulа  tuzilishi  vа,  miqdоrigа 

bоgʻliq rаvishdааmаlgаоshаdi. 

Tirik  organizmning  normal  hayot  faoliyati  uchun  zarur  boʻl­

gan va ularning tanqisligi ba’zi patologik holatlarga olib keladigan, 

organik  va  noorganik  birikmalar  asosini  tashkil  etuvchi  element­

lar biogen elementlar deyiladi. Elementlarning biologik ahamiyati 

ularning fizik­kimyoviy xossalari bilan belgilanadi.

Odam organizmidagi turli a’zolar ba’zi elementlarni oʻzida tutib 

qolib, ma’lum miqdorda toʻplaydi va shu a’zo faoliyati uchun bu 

elementlar ahamiyatga ega boʻladi. Organizmda biogen elementlar 

---

1-kurs talabalari uchun darslik

90

miqdorining kamayishi patologik holat keltirib chiqaradi. Shuning 

uchun bu elementlarni organizmga kiritish (yoki chiqarib yuborish) 

tibbiyot fanining muhim masalalaridan hisoblanadi.

  Hozirgi  kunda  118  dan  ortiq  kimyoviy  elementlar  ma’lum 

boʻlib, ulardan 92 tasi tabiatda uchraydi. Bu elementlarning yarmi­

dan koʻpi esa biologik sistemalar tarkibiga kiradi. 18 ta element or­

ganizmdagi biologik muhim funksiyalarni bajaradi. Ulardan 6 tasi 

(H, C, O, P, S, N) oqsillar, nuklein kislotalar tarkibiga kiradi. Kis­

lorod, uglerod, vodorod va azot organizm tana massasining 96% ini 

tashkil qiladi. Kislorod va vodorod asosan, tananing 55–60% qis­

mini tashkil etuvchi element boʻlib, suv tarkibida boʻladi. 

 Qolgan 12 ta element (Na, K, Ca, Mg, Mn, Fe, Co, Cu, Zn, Mo, 

Cl, I) organizmning hayot faoliyatida ishtirok etadi. Ulardan 10 ta 

metall biometallar deb ataladi. Bu elementlar bir­biridan atom tuzi­

lishi, kimyoviy xossalari va organizmdagi miqdorlari bilan farqla­

nadi. 4.1­rasmda asosiy elementlar, makroelementlar va mikroele­

mentlar keltirilgan.

4.1-rasm. Asosiy elementlar, makroelementlar va mikroelementlar

Oʻsimlik  va  hayvon  organizmlari  atrof  muhitdan  turli  ele­

mentlarni oʻzlashtiradi va oʻzida toʻplaydi.

---

Tibbiy kimyo / 1  

91

Kimyoviy  elementlarning  organizmdagi  miqdori  turlicha 

boʻlishiga quyidagi omillar ta’sir etadi:

• Yer qobigʻida elementning tarqalganligi;

• Tabiatdagi birikmalarining agregat holati;

• Ularning suvda eruvchanligi.

Tirik organizmda tabiatda koʻp uchraydigan elementlar (kislo­

rod, uglerod, vodorod, azot, kalsiy, magniy, natriy, fosfor, oltingu­

gurt, xlor) koʻp miqdorda boʻladi.