Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

19.7. Kolloid sirt faol moddalar va ularning 

xossalari

Kolloid kimyo dispers sistemalarning fizik­kimyosini oʻrganish 

bilan birgalikda sirt faolligi, sirt taranglik koeffitsiyenti va ularga 

ta’sir etuvchi omillar bilan, shu jumladan, sirt faol moddalar, yuqori 

---

Tibbiy kimyo / 1  

453

molekular  birikmalar  kabi  moddalarning  fizik­kimyosi  bilan  ham 

shug‘ullanadi. 

  Eritmalarning sirt tarangligini kamaytiruvchi moddalar, sirt-

faol moddalar deb  nomlanadi.  Ularning  о‘ziga xos  xususiyatlari­

dan biri ularning difilligidir, ya’ni bir vaqtning о‘zida ham qutbli, 

ham qutbsiz guruhlarni tutishi. О‘zida yettitagacha uglerod atomini 

tutgan sirt faol moddalar (spirtlar va karbon kislotalar) qutbli eri­

tuvchida molekular eritma hosil qilib eriydi, uglerod atomlarining 

soni yettitadan kо‘p bо‘lsa – kichik konsentratsiyalarda molekular 

eritmalar, yuqori konsentratsiyalarda mitsellyar eritmalar hosil qila­

di va bunday eritmalar kolloidli SFM eritmalari deb ataladi. Kol­

loid SFM zollari о‘zini xuddi liofil tabiatli zol kabi tutadi. Bunday 

о‘xshash  xususiyatlarga  sovun  eritmasi,  yuqori  molekular  karbon 

kislotalar, tannid, pektin, umuman olganda oqsil va yog‘lar qatoriga 

kiradigan moddalar ham kiradi. 

SFM kichik konsentratsiyalarda molekular eritmalarning xusu­

siyatlariga ega.Yuqori konsentratsiyalarda esa molekulalar agregat­

lashib, mitsellalarni hosil qiladi.Kolloid sirt faol moddalar kо‘pik 

hosil  qilish,  yuvish,  solubilizatsiya  xususiyatlariga  ega  bо‘ladi. 

Ularda eritma hosil bо‘lishi bilan sirt tarangligi va elektr oʻtkazuv­

chanligi kamayishi kuzatiladi, qovushqoqligi oshadi va h.k. SFM 

ning  yetarli  darajada  mitsellalar  hosil  qilinishi  kuzatila  boshlay­

digan eng kichik konsentratsiyasi mitsella hosil bо‘lishining kritik 

konsentratsiyasi deb nomlanadi ­MKK. Bu holatga quyidagi tenglik 

tо‘g‘ri keladi:

Molekulalar suvda agregatlanganda sferik mitsellalar hosil 

bо‘ladi, ularning molekulalarining uglevodorod zanjiri mitsellaning 

ichiga yoʻnalsa, qutbli guruhlari esa tashqariga qarab turadi. Orga­

nik eritmalarda esa shuni aksi: 

---

1-kurs talabalari uchun darslik

454

SFM  larning  о‘ziga  xos  xususiyatlari  –  bu  ularning  yuvish, 

kо‘pik hosil qilish va solubilizatsiyallash (suvli mitsellyar eritma­

larda organik moddalarni erishi) xususiyatlaridir. Yuvish va kо‘pik 

hosil  qilish  xususiyatlari  xalq  xoʻjaligida  ahamiyatga  ega  bо‘lsa, 

ularning solyubilizatsiyalash xususiyatlari dori preparatlarni ishlab 

chiqarishda katta ahamiyatga ega.

О‘z tarkibida SFM ni saqlaganligi uchun, dori darmon prepa­

ratlari tanlab ta’sir etadi. Masalan, aspirin qonni suyultiradi, lekin 

me’da shirasining kislotaligini oshiradi, shuning uchun u ichak de­

vorlaridan sо‘rilishi maqsadga mufoviqdir. Bu tanlash xususiyatini 

dori tarkibiga kiruvchi sirt faol moddalar beradi. Ular solibilizatsi­

yalash xususiyatlarini namoyon etganda mitsellalar о‘zining ichki 

qismiga organik modda molekulalarini qamrab olib, dori moddani 

qutbsiz muhit – ularni erish joyiga yetkazib beradi.