Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

Oksidlanayotgan substrat

(-o,42 V)

Degidrogenaza

(­0,32 V)

Flavin fermenti

(­0,06 V)

Sitoxromalar  

(+0,04dan+0,55V)

½ O

2

 

(+ 0,82 V)

Potensiali  kichik  bo‘lgan  modda  (flavin  fermenti)  potensiali 

yuqori  bo‘lgan  moddalarni  (sitoxromalarni)  qaytarishi,  potensiali 

kichikroq bo‘lgan moddalarni (degidrogenazani) oksidlashi mum­

kin.  Teskarisi  esa  oksidlanish­qaytarilish  jarayonlari  nazariyasiga 

to‘g‘ri  kelmaydi.  Ko‘rib  turibmizki,  oksidlanish­qaytarilish  po­

tensialining qiymatidan foydalanib u yoki bu biologik hodisaning 

yo‘nalishini aniqlash mumkin ekan.

---

1-kurs talabalari uchun darslik

398

Oksidlаnish­qаytаrilish potеnsiаllаrni о‘lchаsh uchun gаlvаnik 

elеmеnt tuzilаdi:

U aniqlanayotgan eritmaga tushirilgan ikkita elektroddan iborat 

boʻlib, ulardan biri oʻlchovchi yoki indikator elektrodi deyilsa, ik­

kinchisi solishtirish elektrodi deyiladi. Potensiali oʻlchanayotgan 

ionlar konsentrasiyasiga bogʻliq boʻlgan elektrod indikator elektro-

di  deyiladi.  Oksidlanish­qaytarilish  jarayoni  yuz  beradigan  siste­

malarda  oʻlchovchi  elektrod  sifatida  platina  elektrodi  qoʻllanadi. 

Potensiali oʻzgarmas va aniq boʻlgan elektrod solishtirish elektrodi 

deyiladi va uning sifatida kumush xloridli Ag/ AgCl/ KCl (E

kx

 = 

201 mV) yoki kalomelli Hg/ Hg

2

Cl

2

/ KCl (E

kal

 = 246 mV) elektrod 

ishlatiladi.

Elektrodlar tasnifining yana bir sistemasiga koʻra elektrodlar 1­ va 

2­ turlarga boʻlinadi. 1­ tur elektrodlari Cu/Cu

2+

, Ag/Ag

+

 va umumiy 

holda Me/Me

n+

 larda metall kationi va oʻz eritmasi orasida qaytar ja­

rayon natijasida elektron almashinish sodir boʻladi. Bunday elektrodlar 

yoki kationga, yoki anionga nisbatan qaytar hisoblanadi. 2­ tur elek­

trodlarda metall oʻzining qiyin eriydigan tuzi bilan qoplangan va shu 

tuz anionini saqlagan yaxshi eriydigan tuz eritmasiga tushirilgan boʻla­

di. Masalan, Ag/ AgCl/ KCl va Hg/ Hg

2

Cl

2

/ KCl larda elektrod ham 

kation, ham anioniga nisbatan qaytar hisoblanadi.

Har  bir  holda  oʻziga  toʻgʻri  keladigan  elektrod  tanlanadi. 

Koʻpchilik  sistemalarning,  ayniqsa  organik  va  biologik  redoks 

sistemalarning potensiallari vodorod ioni konsentarsiyasiga, ya’ni 

pH  muhitga  bogʻliq  boʻladi.  Bu  holdagi  redoks  sistema  murakkab 

sistema deyiladi. Murakkab redoks sistemalarga MnO

4

­

/ Mn

2+

, xi­

non­gidroxinon, Cr

2

O

7

2­

/ Cr

3+

 misol qilinishi mumkin. Bunday siste­

malar uchun Peters tenglamasida oksidlangan va qaytarilgan mod­

dalar konsentratsiyasi bilan birgalikda vodorod ionlarining konsen­

trasiyasi ham hisobga olinadi:

---

Tibbiy kimyo / 1  

399

 

 

0,058 [

][

]

lg

[

]

o

red

red

oksid H

E

E

n

qayt

+

=

+

Masalan,  neytrallanish  reaksiyasi  uchun  potensiali  vodorod 

ionlarining  konsentrasiyasiga  qarab  oʻzgaruvchi  elektrod  tanlana­

di. Bunday holatlarda xingidron (Pt/XG/H

+

) yoki shisha elektrodi 

ishlatiladi. 

Xingidron elektrodi (xg). Zamonaviy laboratoriyalarda xg elek­

trod ishlatilmasa ham, u pH ni oʻlchash uchun yaroqli elektrodlar­

ga misol boʻla oladi. Xingidron – bu xinon C

6

H

4

O

2

 va gidroxinon 

C

6

H

4

(OH)

2

 larning 1:1nisbatda olingan ekvimolekular aralashma­

sidir. Xingidron eritmada xinon va gidroxinon aralashmasini beradi. 

Xinon va gidroxinon oʻrtasida quyidagi muvozanat qaror topadi: 

C

6

H

4

O

2

 + 2H

+

 + 2e

­ 

 

 C

6

H

4

(OH)

2

C

6

H

4

(OH)

2 

 

 C

6

H

4

O

2

2­

 + 2H

+

Agar xingidronni tutgan eritmaga Pt plastinkasi tushirilsa, 

metall­eritma chegarasida qiymati vodorod ionlariga bogʻliq boʻl­

gan  okisidlanish­qaytarilish  potensiali  hosil  boʻladi.  Xingidron 

elektrodning  shartli  belgisi:  (Pt)  (xg)  |  H

+ 

va  uning  uchun  Nernst 

tenglamasi quyidagi koʻrinishga ega boʻladi:

 

2

0

6

4 2

6

4

2

[

] [

]

2,3

lg

2

[

(

) ]

хг

хг

C H O

H

RT

E

E

F

C H OH

+

⋅

=

+

⋅

 

6

4 2

6

4

2

[

]

[

(

) ]

C H O

C H OH

nisbati  1  ga  teng  boʻlganda,  lg 1 = 0  boʻlganligi 

uchun tenglamaning koʻrinishi:

 

0

0

2,3

2,3

lg[ ]

 boladi:

хг

хг

хг

RT

RT

E

E

H

E

pH

F

F

+

=

+

⋅

=

−

⋅

 Xingidron elektrodini ishqoriy muhitda ishlatib boʻlmaydi va 

oksidlovchi­qaytaruvchi moddalar uning ishlashiga xalaqit beradi.

Shuning uchun bu elektrodni biologik suyuqliklarni oʻrganish­

da ishlatish qiyin va unga qaraganda mukammalroq boʻlgan shisha 

elektrodini ishlatish afzallroq hisoblanadi.

ʻ

---

1-kurs talabalari uchun darslik

400