Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

14.2. Kompleksonometrik titrlash

Kompleksonometriya usuli tibbiy­biologik tadqiqotlarda, sani­

tariya­gigienik tekshiruvlar va dorivor moddalarni analiz qilishda 

keng qoʻllanadi. Hozirgi kunda 80 dan ortiq elementlarni komplek­

sonometrik  titrlash  orqali  miqdoriy  analiz  qilish  usullari  ma’lum. 

Bu usul bilan biologik suyuqliklardagi kalsiy, magniy, mis, temir va 

boshqa kationlarning miqdori aniqlanadi. Shuningdek, oziq ­ ovqat­

lar tarkibi, xususan sut tarkibidagi kalsiy va magniy tuzlarining 

miqdori tekshiriladi. Kompleks hosil boʻlishiga asoslangan ushbu 

usul  kompleksonometrik titrlash usuli deb ataladi. Uning asosida 

kompleksonlarning  metall  ionlari  bilan  barqaror  ichki  kompleks 

birikma – xelatlar hosil qilishi reaksiyasi yotadi. Kompleksonlar – 

aminopolikarbon kislotalarning hosilalaridir. Ularga komplekson I, 

komplekson II, komplekson III va boshqalar kiritiladi. Misol tariqa­

sida Komplekson III – trilon B yoki EDTA (etilendiamin­ tetrasirka 

kislotaning ikki natriyli tuzi)ni koʻrib chiqamiz:

Komplekson III molekulasidagi karboksil guruh vodorodini 

metall ionlariga almashadi va azot atomlari vositasida koordinat­

sion bogʻ hosil qildi. Metall : ligand nisbati 1:1 boʻlgan ichki kom­

pleks tuzini hosil qiladi:

---

Tibbiy kimyo / 1  

307

Yuqoridagi formulada valent bogʻlari oddiy chiziqlar bilan, koor­

dinatsion bogʻlar strelka bilan ifodalangan. Komplekson III koʻpgina 

metall kationlari bilan suvda eruvchan barqaror ichki kompleks birik­

malar (tuzlar) hosil qiladi, bu esa uning metallar miqdorini aniqlashda 

ishchi eritma sifatida qoʻllash imkonini beradi. 

Trilon­B hosil qilgan ichki kompleks birikmalarning beqarorlik 

konstantalari juda kichik (10

­9

dan 10

­18

gacha) va bu qiymat birik­

malarning ancha barqaror ekanligini koʻrsatadi. Masalan, Trilon­B 

ning Ca bilan hosil qilgan kompleksi: K

beqar

,Ca

+2

= 2,6·10

­11

, Mg bi­

lan hosil qilgan kompleksi: K 

beqar

,Mg

2+

= 2·10

­9

ga teng. 

Ichki kompleks birikmalarning barqarorligiga harorat va orga­

nik erituvchilar, ayniqsa, eritma muhiti (pH) juda katta ta’sir qiladi. 

Ekvivalent nuqtani aniqlash. Kompleksonometrik usulda me­

tal lar  miqdorini  aniqlash  uchun  eritma  rangsiz  ekanligi  va  tashqi 

oʻzgarishlar kuzatilmasligini e’tiborga olgan holda indikator tanlash 

zarur.  Kompleksonometrik  titrlashda  ekvivalent  nuqtani  aniqlash 

uchun organik boʻyoqlar: toʻq­koʻk kislotali xrom, erioxrom qora 

T,  xromogen  ET­100,  mureksid  va  boshqalar  ishlatiladi.  Bu  indi­

katorlar metall ionlari bilan titrant­ kompleksonlar hosil qiladigan 

kompleks birikmalarga nisbatan beqarorroq, rangli kompleks birik­

malar hosil qiladi.Shuning uchun ham bu indikatorlar metall­xrom 

indikatorlar deyiladi

.

 Erioxrom qora T ­ uch asosli kislota boʻlib, 

dissotsilanganda quyidagi ionlarni hosil qiladi:

H

3

Ind ↔H

+

 + H

2

Ind

­

↔H

+

 + HInd

2­ 

↔H

+

 + Ind

3­

pH˂ 3 (qizil); pH= 7­ 11 (koʻk); pH˃3 (sariq)

H

2

Ind

­

 ↔HInd

2­ 

↔Ind

3­

qizil koʻksariq

PH<10 da Ca

2+

 va Mg

2+

 ionlarning indikator bilan hosil qilgan 

kompleksi  olcha  rangli  boʻladi.  Ma’lum  konsentratsiyali  EDTA 

eritmasi tayyorlab olinadi. Tekshirilayotgan Ca

2+

 va Mg

2+

 ionlarni 

saqlagan eritmadan zarur hajmda oʻlchab olinadi va unga erioxrom 

qora T indikatori qoʻshiladi:

---

1-kurs talabalari uchun darslik

308

pH=10  da  erioxrom  qora  T  Ca

2+

 va Mg

2+

  ionlari  bilan  olcha 

rangli kompleks hosil qiladi (bunda hosil boʻlgan CaInd

­ 

kompleksi 

nisbatan beqaror): 

HInd

2­

 + Ca

2+

↔CaInd

­

 olcha rang

Ca

2+

 ioning komplekson bilan hosil qilgan birikmasi– [Caγ] 

2­ 

olcha rangli kompleksga nisbatan barqarorroq:

Ca

2+

+[H

2

γ]

2­

↔ [Ca γ]

2­

+ 2H

+

rangsiz

Kalsiy va magniyning eritmadagi erkin ionlari komplekson III 

bilan barqaror kompleks hosil qilib boʻlgandan soʻng, komplekson 

III kationlarni indikatordanolibbarqaror [Caγ]

2­

, [Mgγ]

2­

kompleks­

largabogʻlaydi:

[CaInd]

­

 +[H

2

γ]

2­ 

+ OH

­

 ↔[Ca γ]

2­

+HInd

2­

+ H

2

O

 olcha rang rangsiz koʻk

Ekvivalent  nuqtada  eritma  rangi  olcha  rangdan  koʻk  rangga 

o‘zgaradi.

Sanitariya­gigienik analizda kompleksonometriya usuli bi­

lan  suvning  umumiy  qattiqligi  aniqlanadi.  Bunda  ammiakli  bufer 

qoʻshilgan  suvga  erixrom  qora  T  quruq  moddasidan  qoʻshiladi, 

bufer hisobiga pH=9­10 boʻlgani uchun suvdagi Ca

2+

 va Mg

2+

 ion­

lari erixrom qora T bilan bogʻlanib olcha rangli ion hosil qiladi. Bu 

jarayon titrlash kolbasida sodir boʻladi. 

Byuretkadan standartlangan komplekson III (Trilon B) eritmasi 

kolbaga asta sekin solinadi, reaksiya nihoyasida Trilon B Ca

2+

 va 

Mg

2+

 ionlarini erixrom qora T bilan hosil qilgan kompleksidan tor­

tib oladi, chunki, yangi hosil boʻlgan kompleks avvalgisidan barqa­

ror boʻladi. 

Erkin holda qolgan indikator ioni Hind

2­ 

eritmani koʻk rangga 

boʻyaydi, bu reaksiya tugaganidan dalolat beradi. Eritmalar hajmi­

ni aniqlab olingach ekvivalentlar qonuni asosida suvning qattiqligi 

aniqlanadi.  Ma’lumki,  ichimlik  suvining  qattiqligi  4­8  oraligʻida 

boʻlishi kerak.

---

Tibbiy kimyo / 1  

309