|
Kompleks birikmalarning kompleks ion zaryadiga
koʻra sinflanishi
Kationli
komplekslar
Anionli
komplekslar
Neytral
komplekslar
[
Na
3
[
[Fe(CO)
5
]
temirpentakarbonil
[
K
3
[Fe(CN)
6
]
atsidokompleks
[
[
Na
3
[
[
Kompleks birikmalar asoslar, kislotalar, tuzlar holatida boʻlishi
mumkin. Ular orasida noelektrolit moddalar ham bor.
Asoslar
Kislotalar
Tuzlar
[Ag(NH
3
)
2
]OH
H[AuCl
4
]
[Ni(NH
3
)
4
]SO
4
[Cu(NH
3
)
2
](OH)
2
H
2
[SnF
6
]
Na
3
[AlF
6
]
[Ni(NH
3
)
4
](OH)
2
H
2
[PtCl
6
]
K
3
[Fe(CN)
6
]
Noelektrolitlar: [Pt(NH
3
)
4
Cl
2
], [Ni(CO)
4
], [Fe(CO)
5
]
Asoslar, kislotalar, tuzlar koʻrinishidagi koʻpgina kompleks
birikmalar suvda yaxshi eriydi, ular kationli va anionli kompleks
lar turiga kiradi. Neytral komplekslar asosan suvda erimasligi bilan
ulardan farq qiladi.
III. Bidentantli ligandlardan hosil boʻlgan halqali kompleks
birikmalar (xelat komplekslar). Masalan: aminosirka kislotaning
Cu(II) bilan hosil qilgan kompleks birikmasi.
Odatda, markaziy atom bilan ligandlar orasida kimyoviy bogʻ
donorakseptor mexanizmda amalga oshadi. Bunday birikmalarda
Tibbiy kimyo / 1
245
ligandlar boʻlinmagan elektron jufti saqlagani uchun elektron juft
donori, markaziy atom esa bu elektronlarning joylashishi uchun
boʻsh orbitalga ega boʻlgani uchun elektron juft aktseptori vazifas
ini bajaradi. Ligandlar markaziy atom bilan bir nechta bogʻ orqali
bogʻlanishi mumkin. Ligandlarning markaziy atom atrofida egallay
oladigan koordinatsion nuqtalar soni uning dentantligi yoki koordi
natsion sigʻimi deyiladi.
Ligandlar dentantligiga koʻra quyidagilarga boʻlinadi.
Bir dentantli ligandlar – markaziy atom atrofida 1ta koordinat
sion nuqtani egallaydi, yoki markaziy ion bilan ligand bitta bogʻ
bilan bogʻlangan. Bularga bir zaryadli kislota qoldiqlari (CI
, I
, F
,
NO
3
, NO
2
) neytral molekulalar (H
2
O NH
3
)hamda gidroksid ion
OH
misol boʻladi.
Tetraedrik
Yassi kvadrat
Oktaedrik
L
L
L M
M
M
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
L
Ikki dentantli ligandlar – markaziy atom atrofida 2ta koordinat
sion nuqtani egallaydi, yoki markaziy atom bilan ligand 2ta bogʻ
bilan bogʻlangan. 2 dentantli ligandlarga SO
4
2
, S
2
O
3
2
ionlari, etilen
diamin molekulasi va boshqalar misol boʻladi.
Uch va koʻp dentantli ligandlar – markaziy atom atrofida 3ta va
undan koʻp koordinatsion nuqtalarni egallaydi, yoki markaziy atom
bilan ligandlar 3ta va undan ortiq bogʻ bilan bogʻlangan. 3 dentantli
ligandlarga dietilenuchamin H
2
NCH
2
CH
2
NHCH
2
CH
2
NH
2
, 4 den
tantli ligandlarga etilendiamindiatsetat HOOCCH
2
NHCH
2
CH
2
N
HCH
2
COOH, va koʻp dentantli ligandlarga etilendiamintetraatse
1-kurs talabalari uchun darslik
246
tat(HOOCH
2
C)
2
N–CH
2
CH
2
N(CH
2
COOH)
2
misol boʻla oladi. 2,
3 va koʻp dentantli ligandlar halqali xelat kompleks birikmalarni
hosil qiladi. Bunday birikmalar metallxelatlar, jarayon esa xelatla-
nish jarayoni deyiladi.
Ligandlar bidentantlik namoyon qilganda koʻp hollarda ichki
kompleks birikmalar hosil boʻladi. Ichki komplekslar molekular at
sidokomplekslardan farqli ravishda metall saqlovchi yopiq sikllar
(halqalar) hosil qiladi. Bu esa komplekslarning barqarorligini os
hiradi. Chugayevning halqalar qoidasiga koʻra 5 va 6 a’zoli halqa
(sikl) hosil qiluvchi komplekslar barqaror komplekslardir.
Kompleks tuzilishida halqa qismi qancha koʻp boʻlsa, kompleks
shu darajada barqaror boʻladi. Kompleks birikmalar turli fazoviy
tuzilishiga ega boʻlishi mumkin. Koordinatsion son 4 ga teng boʻl
gan hollarda tetraedrik yoki yassi kvadrat tuzilishiga ega boʻladi.
Bunday tuzilishli komplekslarning markazida metall ionni uning
qirralarida esa ligandlar joylashadi:
Koordinatsion soni 6 ga teng komplekslar esa oktaedrik tuzi
lishga ega:
Ba’zi kompleks birikmalar masalan, [Pt(NH
3
)
2
Cl
2
] sis va trans
holatda boʻladi:
Uning fazodagi joylashuvi quyidagicha:
Co(NH
3
)Cl
2
izomeriyasi
Tibbiy kimyo / 1
247
Metall xelatlar boʻlishi kompleks birikmalarning barqarorlig
ini oshiradi. L.A.Chugaevning halqalar qoidasiga koʻra: metallx
elat hosil qilishda ishtirok etadigan atomlar soni 5 yoki 6 ga teng
boʻlganda eng katta barqarorlikga ega boʻlgan komplekslar hosil
boʻladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
