Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

Kompleks hosil bo‘lish reaksiyalarining yo‘nalishi

Kompleks hosil  boʻlish reaksiyasi doimo eng kam Kbeqarorlik 

qiymatga ega  boʻlgan birikma hosil  boʻlish tomonga, ya’ni eng 

barqaror kompleks birikma hosil  boʻlish tomonga yoʻnaladi.

Masalan, K beqarorlik [Ag(NO

2

)

2

]­ = 1,5·10­3

K beqarorlik [Ag(NH

3

)

2

]+ =  6,8·10­8

Kbeqarorlik[Ag(CN)

2

]­=1·10­21 

[Ag(CN)

2

]­  kompleks ionning  beqarorlik  konstanta  qiymati 

eng kichik  boʻlgani uchun birinchi va ikkinchi komplekslar CN­ 

ion bilan reaksiyaga kirishib, uchinchi kompleks ionni hosil qiladi.

[Ag(NO

2

)

2

]­ + 2CN­ →[Ag(CN)

2

]­  + 2NO

2

­

[Ag(NH

3

)

2

]+   +2CN­ →[Ag(CN)

2

]­ + 2NH

3

Oʻz navbatida birinchi kompleks NH3 bilan reaksiyaga kirishib, 

ikkinchi kompleks ionni hosil qiladi.

[Ag(NO

2

)

2

]­ + 2NH

3

→[Ag(NH

3

)

2

]+ + 2NO

2

­

Kompleks  hosil    boʻlish  reaksiyalarining  borish  qonunlari  va 

ularni biologik sistemalarga tadbiq qilishni bilish shifokorlar uchun 

juda zarur, chunki tirik organizmda boradigan koʻpgina biokimyoviy 

jarayonlar kompleks birikmalar ishtirokida boradi. Gemoglobin – 

---

1-kurs talabalari uchun darslik

250

temirning kompleks birikmasi, B

12

 vitamini – kobaltning kompleks 

birikmasi, xlorofill – magniyning kompleks birikmasi, va boshqalar. 

Metallofermentlar ham kompleks birikmalardir. Masalan, si­

toxrom oksidaza va seruloplazmin – misning, karboksipeptidaza 

va karboangidraza fermentlari – ruxning kompleks birikmalari. 

Tirik organizmda fermentativ jarayonlarning faollanishi (soʻnishi) 

metallarning kompleks hosil qilishi oqibatida amalga oshadi. Ma­

salan, magniy organizmda boradigan muhim biokimyoviy jaray­

onlarning biri  boʻlgan ATF gidrolizini katalizlaydi (kuchaytiradi). 

Berilliy magniy saqlovchi fermentlarni, kadmiy esa rux saqlovchi 

fermentlarni barqarorroq kompleks hosil  boʻlishi va biometallarni 

siqib chiqarishi hisobiga ingibirlaydi. 

Kompleks hosil  boʻlish jarayonlarini dorivor vositalarni qoʻl­

lashda ham e‘tiborga olinadi, chunki, dorivor preparatlarning koʻp­

chiligi biometallar uchun yaxshi ligand  vazifasini oʻtashi mumkin. 

Shuningdek, tarkibida metall saqlagani holda organizmdagi bioli­

gandlar bilan barqaror koordinatsion birikmalar hosil qilishi mum­

kin.  Metallarning,  xususan,  ogʻir  metallarning,  masalan,  simob, 

qoʻrgʻoshin, vismut, margimush va boshqalarning ortiqcha miqdor­

da organizmga tushishi zaharli ta’sir koʻrsatadi. Bu ularning orga­

nizmdagi kislorod, azot, oltingugurt va boshqa elementlar saqlovchi 

biomolekulalar bilan  kompleks  birikmalar  hosil  qilishi  oqibatidir. 

Bunday zaharlanishni davolash organizmga yanada barqarorroq, su­

vda yaxshi eriydigan kompleks birikmalar hosil qiluvchi ligandlar 

­ kompleksonlar kiritish yoʻli bilan amalgam oshiriladi. Komplek­

sonlar toksik elementlar bilan koordinatsion birikmalar  ­ xelatlar 

hosil qiladi. Ular mustahkam boʻlib, suvda yaxshi eriydi va orga­

nizmdan oson chiqib ketadi. Bunday davolash jarayoni xelatotera­

piya deyiladi. Bu jarayonda kompleksonlardan unitiol, dimerkaprol, 

penitsilamin va boshqa preparatlar (antidotlar) samarali vosita his­

oblanadi. 

Organizmda bioelementlar taqchilligida odatda, ularni koʻpin­

cha odam organizmi uchun zaharli  boʻlgan anorganik tuzlari emas, 

---

Tibbiy kimyo / 1  

251

balki bioligandlar bilan hosil qilgan koordinatsion birikmalar holida 

kiritiladi.  Masalan,  tarkibida  kobalt  saqlovchi  B

12

 vitamini, temir 

saqlovchi  ferrotseron,  gemostimulin  va  boshqalar  shular  jumlasi­

dandir.  Kompleks  birikmalar  tibbiyotda  qator  kasalliklarni  davo­

lashda ishlatiladi. 

Masalan,  platina  birikmalari  rakka  qarshi  preparatlar    boʻlib, 

havfli shishlarning oʻsishini sekinlashtiradi. Kupir CuCl

2

·2B

6

 sil va 

gepatit kasalligini davolashda, ferramid – temirning nikotin kislota 

amidi bilan kompleksi  boʻlib, kamqonlikning hamma turida qoʻl­

lanadi, koamid – kobaltning nikotin kislota amidi bilan kompleksi  

boʻlib, yopiq suyak sinishlarining bitishiga yaxshi ta’sir koʻrsatadi, 

kobavit – kobaltning U vitamini bilan kompleksi gepatit, kamqonlik 

kasalliklarini davolashda qoʻllanadi.