Tibbiy kimyo 1 qism 22 09 2019. indd

10.1. Kompleks birikmalar

Organizmda faoliyat koʻrsatadigan fermentlarning 700 dan or­

tigʻi metallofermentlar hisoblanadi. Ular kimyoviy tabiatiga koʻra 

kompleks birikmalardir. Shu bilan bir qatorda dorivor preparatlar­

ning katta qismini kompleks birikmalar tashkil etadi. Ularning tu­

zilishi va xossalarini bilgan holda fermentlarning tanadagi faoliya­

tini oʻrganish, dorivor preparatlarning ta’sirini oldindan ayta olish 

mumkin. 

Tabiatda uchraydigan barcha kimyoviy moddalarni shartli ra­

vishda ikki guruhga boʻlish mumkin: 

1.  Oddiy, yoki birinchi darajali moddalar, ular qatoriga H

2

O, 

NH

3

, AgCI, KCN va boshqalar kiradi.

2.  Murakkab, yoki yuqori darajali moddalar, ularga [Ag(NH

3

)

2

]

CI, K

4

[Fe(CN)

6

], K

2

[HgCI

4

] va boshqalar kiradi.

Keltirilgan  misollardan  koʻrinib  turibdiki,  birinchi  darajali 

moddalarga oksidlar, kislotalar, asoslar, tuzlar va binar moddalar 

kiradi. Murakkab, yoki yuqori darajali birikmalarga esa kompleks 

birikmalar  kiritiladi.  Kompleks  birikmalarning  tarkibida  bir  qan­

cha bogʻ turlari mavjud boʻlib, ularning hosil boʻlishini har qanday 

atom va molekulalar orasidagi tortishish kuchlari mavjudligi bilan 

tushuntiriladi.  Bunda  erkin  molekulalarning  oʻzaro  elektronlarini 

juftlashtirmay  bogʻlanib  yangi  molekulalarni  (kompleks  birikma­

lar) hosil qiladi:

CuSO

4

 + 4NH

3

 = CuSO

4

·4NH

3

 = [Cu (NH

3

)

4

] SO

4

---

Tibbiy kimyo / 1  

237

 Reaksiya natijasida hosil boʻlgan birikma yuqori darajali birik­

madir. Bunda mis toʻrtta ammiak molekulasini biriktirib oladi. Har 

bir  molekula  tarkibidagi  bogʻlar  saqlanib  qolgan  holda,  misning 

boʻsh  orbitallariga  azotning  juft  elektronlari  joylashishi  hisobiga 

yangi  bogʻlanish  hosil  boʻldi.  Ushbu  bogʻlanish  donor  –akseptor 

bogʻlanish boʻlib, donor vazifasini­ elektron juft saqlagan element, 

guruh yoki molekula (jadvalda NH

3

 va H

2

O) bajaradi.

Akseptor vazifasini oʻzining boʻsh orbitali bilan bogʻlanishda 

ishtirok etgan element bajaradi va u oʻzining asosiy valentligi bilan 

bir qatorda qoʻshimcha valentligini ham namoyon qiladi. 10.1­jad­

valda donor vazifasini bajaradigan molekulalarga misol keltirilgan.

10.1-jadval