|
7.5. Cho‘kish va erish jarayonlari
Ma’lumki, suvda oz eriydigan kuchli elektrolitlar eritmaga
molekula holatda oʻtmasdan balki, alohida toʻliq dissotsiyalangan
ionlar holatida oʻtadi. Shuning uchun bunday moddalarning toʻ
7.7-rasm. Bariy sulat
osh qozon ichak
traktini rentge-
nografiyasida
qoʻllaniladi
Tibbiy kimyo / 1
175
yingan eritmalarida, erigan moddalarning ionlari bilan qattiq (choʻk
madagi) faza orasida dinamik muvozanat vujudga keladi. Masalan,
AgCl ning toʻyingan eritmasida, AgCl choʻkmasi bilan eritmadagi
ionlari orasida muvozanat boʻladi.
AgCl ↔ Ag
+
+ Cl
Bu muvozanat holati uchun massalar ta’siri qonunini qoʻllab,
muvozanat konstantasining ifodasi yoziladi:
Qattiq fazadagi AgCl ning konsentratsiyasi ayni haroratda
doimiy qiymatga ega, shuning uchun (1) tenglamani quyidagicha
yozish mumkin:
K ∙ c(AgCl) = c(Ag
+
) ∙ c(Cl
)
2 ta doimiy qiymatlar koʻpaytmasi K∙c(AgCl) ning hosilasi ham
doimiyboʻladi. Demak,
c(Ag
+
) ∙ c(Cl
) =const (2)
Shunday qilib, suvda oz eruvchi elektrolitlarning toʻyingan erit
masida, ayni haroratda erkin ionlar konsentratsiyalarining koʻpayt
masi oʻzgarmas qiymatdir. Bu qiymatga elektrolitning eruvchanlik
koʻpaytmasi deyiladi va EK
(AgCl)
bilan ifoda etiladi.
Yuqoridagi (2) tenglamadan const qiymatini EK
(AgCl)
bilan al
mashtirilsa, ayni elektrolit uchun eruvchanlik koʻpaytmasi ifodala
nadi:
c(Ag
+
) ∙ с(Cl
) = EK
(AgCI)
= 1,56∙10
10
Agar oz eriydigan elektrolit eritmada bir necha turli ionlarga
dissotsialansa, ayni elektrolitning eruvchanlik koʻpaytmasini his
oblash uchun tenglama ifodasida shu ionlarning soni uning konsent
ratsiyasi darajasiga koʻtarilib yoziladi: Masalan, kumush xromat
Ag
2
CrO
4
ning eruvchanlik koʻpaytmasi:
2
2
1-kurs talabalari uchun darslik
176
Yuqoridagi tushunchalarga asoslanib, shunday xulosaga kel
ish mumkin. Agar oz eriydigan elektrolit eritmasidagi ionlar kon
sentratsiyalarining koʻpaytmasi oʻzgarmas haroratda ayni elektro
litning eruvchanlik koʻpaytmasi qiymatiga teng boʻlsa, toʻyingan
eritma hosil boʻladi:
c(Ag
+
)∙c(Cl
) = EK
(AgCl)
Agar oz eriydigan elektrolit eritmasidagi erkin ionlar kon
sentratsiyalarining koʻpaytmasi oʻzgarmas haroratda ayni elektro
litning eruvchanlik koʻpaytmasi qiymatidan kichik boʻlsa, toʻyin
magan eritma hosil boʻladi. Bunday sharoitda elektrolit yana erishi
mumkin va choʻkma hosil boʻlmaydi:
c(Ag
+
)∙c(Cl
)< EK
(AgCl)
Agar oz eriydigan elektrolit eritmasidagi erkin ionlar konsen
tratsiyalarining koʻpaytmasi oʻzgarmas haroratda ayni elektrolit
ning eruvchanlik koʻpaytmasi qiymatidan katta boʻlsa, oʻta toʻyin
gan eritma hosil boʻlib, elektrolit choʻkmaga tushadi:
c(Ag
+
) ∙ c(Cl
)> EK
(AgCl)
Oz eriydigan elektrolitlar eruvchanligi eruvchanlik koʻpaytmasi
konsantasi bilan ifodalanadi. Oz eriydigan elektrolitlarning toʻyin
gan eritmasidagi ionlar konsentratsiyasining koʻpaytmasi doimiy
haroratda doimiy son boʻlib eruvchanlik koʻpaytmasi deyiladi:
1,56
Moddalarning EK qiymati qancha kichik boʻlsa, elektrolit shun
cha oz eriydi:
EK
(AgCl)
= c(Ag
+
) ∙ c(Cl
) = 1,56∙10
10
EK
(AgBr)
= c(Ag
+
) ∙ c(Br
) = 5,3∙10
13
EK
(AgI)
= c(Ag
+
) ∙ c(I
) = 8,3∙10
17
AgI eng kam eriydi. EK qiymatiga koʻra eritmadagi ion kon
sentratsiyalari koʻpaytmasi EK qiymatidan katta boʻlgandagina
choʻkma hosil boʻladi. Eritmada bir necha xil ionlar boʻlganda, eng
Tibbiy kimyo / 1
177
kam eriydigan birikma birinchi navbatda choʻkmaga tushadi. Ma
salan, Cl
, Br
, I
aralashmasiga AgNO
3
qoʻshilganda dastlab AgI
choʻkmaga tushadi, keyin AgBr va eng soʻngida AgCl choʻkma
ga tushadi. Shunday qilib, birikmalarning eruvchanlik koʻpaytma
sini bilgan holda reaksiya yoʻnalishini belgilash mumkin, bu esa
kimyoviy analiz olib borishda juda katta ahamiyatga ega.
Analiz olib borishda suvda yomon eriydigan moddalarni erit
maga oʻtkazish masalasi ham ahamiyatga ega. Choʻkmani eritish
uchun uning erishida hosil boʻlayotgan ionlarning hech boʻlmagan
da bittasining konsentratsiyasini kamaytirish kerak. Bunda qoʻshil
adigan reaktiv ioni yordamida toʻyingan eritmadagi ionlarning biri ni
kam dissotsilanadigan birikma tarzida bogʻlash yoʻli bilan erishila
di: masalan, Mg(OH)
2
ning xlorid kislotada erishini quyidagicha tas
virlash mumkin:
Mg(OH)
2
↔Mg
2+
+ 2OH
, HCl ↔ H
+
+ Cl
, OH
+ H
+
→ H
2
O
Mg(OH)
2
ning molekula va ionlari orasidagi muvozanat buzi
ladi va muvozanat oʻngga siljiydi. Buning natijasida choʻkmaning
erishi roʻy beradi. Xuddi shunday Mg(OH)
2
ni NH
4
OH da erishini
ham tushuntirish mumkin:
Mg(OH)
2
↔ Mg
2+
+ 2OH
, NH
4
OH ↔ NH
4
+
+ OH
NH
4
+
+OH
↔ NH
4
OH
Eruvchanlik koʻpaytmasi haqidagi qoidaning ahamiyati shun
daki, bu qoidaga asoslanib, kimyoviy reaksiyalar natijasida hosil
boʻlayotgan moddalarni qaysi holatlarda choʻkmaga tushish yoki
choʻkmadan eritmaga oʻtish sharoitlarini aniqlash mumkin.
Elektrolitlarning eruvchanlik koʻpaytmalarining qiymatlariga
asoslanib, ularning eruvchanligi hisoblanadi yoki elektrolitning
eruvchanligi ma’lum boʻlsa, ularning eruvchanlik koʻpaytmasini
hisoblash mumkin.
Choʻkma hosil boʻlishi va erish reaksiyalarining borish qonun
larini bilish, choʻkma eritma sistemasi boʻlgan tirik organizmda
boradigan kimyoviy jarayonlarni boshqarish va ularni biokimyoviy
sistemalarga tatbiq qila bilish katta ahamiyat kasb etadi. Bu jaray
1-kurs talabalari uchun darslik
178
onlarning muvozanati buzilishi natijasida kam eriydigan birikma
lar hosil boʻlishi va ularning yigʻilishidan hosil boʻlgan kasalliklar
mavjud. Bularga misol qilib buyrak va oʻt yoʻllarida tosh hosil
boʻlishi, podagra, glaukoma, ateroskleroz va boshqalarni keltirish
mumkin.
“Bariyli” va “stronsiyli” raxit suyakdagi kalsiy karbonatlari va
fosfatlari oʻrnini stronsiy va bariy egallashi natijasida vujudga ke
ladi. Kam eriydigan birikmalar hosil boʻlishi ularni ishlatishda tirik
organizmda ularning biometall va bioligandlar bilan choʻkma hosil
qilishi mumkinligini hisobga olishni talab qiladi.
Me’da ichak kasalliklarini davolashda koʻpincha kislotani
kamaytiruvchi va adsorbsiyalovchi vosita sifatida suvda kam eriy
digan, lekin me’dadagi HCl da yaxshi eriydigan moddalar ishlati
ladi. Masalan: magniy oksid – MgO, kalsiy karbonat – CaCO
3
va
boshqalar.
Erish jarayonida issiqlik ajralishi yoki yutilishi mumkin. Ma
salan, kaliy gidroksid, natriy gidroksid, sulfat kislota eriganda is
siqlik ajralib chiqadi (ekzotermik jarayon), kaliy nitrat, ammoniy
xlorid eriganda esa issiqlik yutiladi (endotermik jarayon).
Bir mol modda eriganda ajralib chiqadigan yoki yutiladigan
issiqlik miqdori shu moddaning erish issiqligi deyiladi. Masalan,
kaliy gidroksidning erish issiqligi 55,6 kJ/mol, ammoniy nitratning
erish issiqligi +26,4 kJ/mol.
Kimyo va salomatlik
Do'stlaringiz bilan baham: | 
