Тиббий профилактика факультети талабаларига утказиладиган огзаки суров назорат саволлари

Atsidoz 
vodorod ionlari miqdorining mutloq (absolyut) yoki nisbiy 
ko'payishi, ya’ni pH ning pasayishi yoki kislotalik tomonga siljishi. Bu o'z 
navbatida: 
1) 
respirator 
(yoki 
gazli) 
atsidoz 
- 
(organizmda 
nafas 
yetishmasligi,o'pkakasalliklari, MNS shikastlaiishlari, yurak faoliyatinin 
gyetishmasligi 
va 
h.k.) 
natijasida 
karbonat 
angidridining 
to'planishi,chiqib ketishining qiyinlashishi yoki olinayotgan havo 
tarkibida uningko'p bo'lishidan yuzaga keladi; 
2) metabolik (gazli bo'lmagan) atsidoz - organizmda turli 
holatlarda(gipoksiya, qandli diabet, koma va h.k.) moddalar 
almashinuviningbuzilishlari tufayli ko'p miqdorda H
+
ionlarini tutgan 
mahsulotlarninghosil bo'lishi va to'planishi natijasida rivojlanuvchi 
kislotali 
–
nordon muhit 

---

Metabolik atsidoz
kislota-asos muvozanat buzilishining eng ko'p 
uchraydigan turidir. Unga kelib chiqishi va ko'rinishi turli xil bo'lgan 
gipoksiya ( respirator, sirkulyator, gemik, gistotoksik), qandli diabet, 
ochlik, isitma, buyraklar yetishmovchiligi, surunkasiga ich ketishi, keng 
sathga tarqalgan yallig'lanish jarayoni (peritonit), kaltsiy hamda 
ammoniyxloridning organizmga ko'p miqdorda kiritilishiga olib keladi. 
Ayniqsa, atsidoz va qisman alkaloz holatlari organizmning barcha integral 
darajalarida chuqur o'zgarishlarga, hayot uchun tahlika soluvchi 
holatlarga olib keladiki, ularning ba’zi turlariga oid patofiziologik 
masalalami alohida muhokama qilish maqsadga muvofiqdir.Respirator 
(nafas) atsidozi. Respirator atsidozning asosiy sabablari va 
mexanizmlaridan biri nafas markazining shikastlanishi, yallig'lanishi, 
giyohvand moddalar ko'proq qabul qilinganda tormozlanishidir. Nafas 
muskullarining kuchsizlanishi, o'pkaning nafas sathining kamayishi 
(pnevmoniya, atelektaz, emfizema, pnevmotoraks, o'smalar va h.k.), 
nafas olish uchun havoni o'tkazuvchi yo'llarning to'silishi yoki yot 
moddalardan aspiratsiya bo'lib qolishi, astmatik holat, ovoz 
boylamlarining spazmi va shu kabilar kuzatiladi. Respirator atsidoz yangi 
chaqaloqlarda kuzatilishi mumkin. Bunda distress sindromi patogenetik 
omil sifatida asosiy rol o'ynaydi.Gazli atsidozda kompensatsiya 
reaksiyalari yetarli bo'lmasa patologik holatlarga olib keladi. Chunonchi, 
karbonat angidridining to'planishi, ko'payishi giperkapniyaga sabab 
bo'ladi. Bunda miya qon tomirlari kengayadi, unda suyuqlikning hosil 
bo'lishi tezlashadi, bosh miya ichida bosim oshadi va h.k. Mahalliy-
periferik arteriyalarning siqilishi rivojlanib qon bosimi oshadi, buyrak 
koptokchalarida esa siydik filtratsiyasi kamayadi. Gemoglobinning 
kislorodga nisbatan moyilligi pasayadi va uning dissotsiatsiya egri chizig'i 
o'ng tomonga qarab suriladi. 
87..Алкалозлар 
таснифи 
ва 
сабаблари. 
Alkaloz 
–
vodorod ionlarining mutloq yoki nisbiy kamayishi hamda pH 
ning ortishi, ya
’
ni asos tomonga siljishini anglatuvchi holat.Buning bir 
necha turlari farq qilinadi: 

---

1) respirator (gazli) - o'pkaning giperventilyatsiyasi va shu tufayli 
karbonat angidridini to'xtovsiz ravishda tezlik bilan organizmdan ko'plab 
chiqarish natijasida yuzaga keluvchi alkaloz holati; 
2) metabolik (gazli bo'lmagan) alkalozholati; Bu o'znavbatida:a) kislotali 
moddalami ko'plab chiqarish yoki ko'plab yo'qotishnatijasida 
organizmda (ketma-ket to'xtovsiz qayt qilish, oshqozonyarasining 
teshilishi - perforatsiya bo'lgan vaqtda) asos moddalaming ko'payib 
ketishi; 
88.Ацидозда компенсация механизмлари ва коррекция қилиш 
принциплари 
89.Алкалозда компенсация механизмлари ва коррекция қилиш 
принциплари. 
Suvning organizm tomonidan yo
ʼ
qotilishi (degidratatsiya) 
Suv-tuz almashinuvining buzilishi organizmda suvsizlanish 
(degidratatsiya) va suvni ushlab qolish (giperhidratatsiya) ga bo
ʼ
linadi. 
Osmotik konsentratsiyaning o
ʼ
zgarishiga qarab (suv va yelektrolitlar 
nisbati), degidratatsiya va giperhidratatsiya izoosmolyar, gipoosmolyar 
va giperosmolyarlarga bo
ʼ
linadi. 
Izoosmolyar degidratatsiya suv va yelektrolitlarning yekvivalent 
yoʼqolishi bilan rivojlanadi. Bu poliuriya, ichak toksikozi, oʼtkir qon 
yoʼqotish, qusish, ich ketishida kuzatiladi. Shu bilan birga toʼqima 
suyuqligi miqdorining kamayishi asosan hujayradan tashqari suyuqlikka 
bogʼliq.
Gipoosmolyar degidratatsiya hujayra tashqarisidagi suyuqlikning 
osmotik bosimining pasayishi bilan xarakterlanadi va tuzlarning ustunlik 
bilan yoʼqotilishida kuzatiladi. Suv yoʼqotilishi tuzsiz ichish bilan 
qoplansa, meʼda va ichak sekretsiyasining yoʼqolishi (ich ketishi, qusish), 
terlashning ortishi bilan rivojlanadi. Shu bilan birga, hujayra 

---

tashqarisidagi osmotik bosimning pasayishi gipovolemiya, qon 
quyuqlashishi va qon aylanishining buzilishini oshiradigan, 
buyraklarning filtrlash qobiliyatini pasaytiradigan, hujayralarning 
suvsizlanishi (xususan, asab hujayralari) va ularning funktsiyasining 
buzilishiga olib keladi. 
Yelektrolitlarning suvsizlanishi va yoʼqolishi kislota
-asos muvozanatining 
buzilishiga olib keladi. Shunday qilib, meʼda shirasining xloridlari va 
H+ionlari yoʼqolishi bilan suvsizlantirish alkalozga olib keladi. Tarkibida 
koʼproq natriy va bikarbonatlar boʼlgan meʼda osti bezi va ichak 
shiralarining kamayishi atsidozga olib keladi. 
Giperosmolyar degidratatsiya suv yoʼqotilganda rivojlanadi, natijada 
hujayradan tashqari suyuqlikning osmotik bosimi oshadi. Bu suvning 
yoʼqotilishi yelektrolitlar (birinchi navbatda natriy) ning yoʼqolishidan 
ortiq boʼlgan hollarda, masalan, giperventilyatsiyada, koʼp terlashda, 
soʼlak yoʼqotishda, shuningdek, ich ketish, qusish, poliuriyada suv 
yoʼqotishning kompensatsiyasi yetarli boʼlmagan hollarda kuzatiladi. 
Bunday holda hujayra tashqarisidagi suyuqlik hajmining kamayishi va 
uning osmotik faolligining oshishi kuzatiladi. Hujayra tashqarisidagi 
suyuqlikning osmotik bosimining oshishi hujayralardan suvning 
harakatlanishiga olib keladi. Tartibsizlik, koma-hujayralari degidratatsiya 
tashnalik, ortib oqsil parchalanishi, isitma, va baʼzan alamli hissi sabab 
boʼladi. Hujayralararo suyuqlikning osmotik bosimining oshishi hujayra 
ichi suvsizlanishiga va yelektrolitlarning hujayra ichidagi 
konsentratsiyasining oshishiga olib keladi, bu yesa oqsil 
molekulalarining gidrat qobiqlarining buzilishiga olib keladi. Oqsillarning 
yeruvchanligi pasayadi, ular choʼkadi, bu yesa ularning funksiyalarining 
buzilishi bilan namoyon boʼladi. Hujayralarda suvning kamayishi 
ularning hajmining kamayishiga va hujayra membranalarining faol 
yuzasining kamayishiga olib keladi. Natijada plazma membranasi bilan 
bogʼliq funktsiyalar buziladi
-
hujayralararo oʼzaro taʼsirlar, tartibga 
soluvchi signallarni qabul qilish, migratsiya va boshqalar. 

---

Organizm darajasidagi umumiy buzilishlar orasida hujayra ichidagi 
suvsizlanish CNS neyronlari funksiyasining buzilishi bilan namoyon 
boʼladi. Bu chidab boʼlmas chanqoqlikning rivojlanishi, ongning 
chalkashishi, gallyutsinatsiyalar, nafas ritmining buzilishi bilan namoyon 
boʼlad
i. Yendoteliy hujayralarining suvsizlanishi ular orasidagi 
boʼshliqlarning ortishiga, tomir devorining oʼtkazuvchanligining 
ortishiga olib keladi. Bu toʼqima kapillyarlaridan plazma oqsillari va 
uning shaklli yelementlari chiqarilishiga sabab boʼlishi mumk
in-
gemorragiyalar rivojlanadi. 
90.
Сув ва электролитларнинг организмдаги ҳажми ва 
тақсимланиши. Сув
-
туз алмашинуви нерв ва эндокрин 
регуляцияси механизмлари 
Suv tananing ichki muhitining muhim tarkibiy qismi boʼlib, tana 
vaznining taxminan 60% ini tashkil yetadi, 45% dan (semiz qariyalarda) 
70% gacha (yigitlarda). Аyollar koʼproq yog ʼ bor, kam mushak, va 
umumiy suv tarkibi 50%. Normal ogʼishlar taxminan 15% oraligʼida 
kuzatiladi. 
Bolalarda kattalarga nisbatan suv miqdori yuqori boʼladi. Yosh oʼtishi 
bilan suv miqdori asta-
sekin kamayadi. Suvning koʼp qismi (tana 
ogʼirligining 35
-45%) hujayralar ichida (hujayra ichidagi suyuqlik) 
joylashgan. Yekstraksion suyuqlik (ekstraksion) tana vaznining 15-25% 
ni tashkil yetadi va intravaskulyar (5 %), hujayralararo (12-15 %) va 
transsellular (1-
3 %) (orqa miya suyuqligi, seroz boʼshliq suyuqligi, 
boʼgʼim ichi suyuqligi, oshqozon
-ichak trakti sekreti tarkibiga kiruvchi 
suyuqlikka boʼlinadi)
Kun davomida inson organizmi ichimlik bilan 1,2 litr, oziq-ovqat bilan 1 
litrga yaqin suv oladi, oziq-ovqat moddalarini oksidlash vaqtida 300 ml 
suv hosil boʼladi. Oddiy suv balansi bilan tanadan bir xil miqdorda suv 
(taxminan 2.5 litr) chiqariladi: buyraklar (1-1. 5 litr), teri (0.5-1 litr) va 
oʼpka (taxminan 400 ml) va najas (50
-200 
ml) bilan bugʼlanish orqali.

---

91.Дегидратация турлари, ривожланиш сабаблари.
Degidratatsiya katta yoshdagi odamda organizmdan chiqib ketayotgan 
suvning miqdori organizmga tushayotganidan ortiq bo'lsa , suvsizlanish 
(gipogidriya, degidratatsiya, eng og'iri - eksikoz) rivojlanadi.Bunday 
holat organizmga suvning tushishi buzilganda (tashnalik,yutish jarayoni 
buzilganida, qizilo'ngach atrofiyasi, komatoz va boshqa holatlarda) yoki 
suv ko'p miqdorda yo'qotilganda (surunkali ich ketish, qusish, qon 
yo'qotish, poliuriya, giperventilyatsiya, massiv terlash, kuyish va 
ekssudat bilan ko'p suyuqlikni yo'qotishda va h.k.) va har ikkala holat 
ayni vaqtda yuz berishida kuzatiladi. Suvsizlanishda birinchi navbatda 
hujayra tashqarisidagi suyuqlik va Na+ ionlari yo'qotiladi. 
Suvsizlanishning og'ir darajalarida hujayra ichi suyuqligida K+ ionlariham 
yo'qotiladi. Suvsizlanish qon hajmining kamayishi (gipovolemiya)va 
uning ivish xususiyatining oshishi bilan boruvchi og'ir oqibatlarga, ular 
esa o'z navbatida, mikrotsirkulyatsiya va umuman qon aylanishining 
buzilishiga, pirovardida kollapsga olib keladi. Qon aylanishining buzilishi 
to'qimalarning gipoksiyasiga olib keladi, bu esa asab tizimining 
tuzilishiva faoliyatiga keskin salbiy ta
’
sir ko'rsatadi. Bunda es-hushning 
pasayishi, gallyutsinatsiya, komatoz holatlar rivojlanadi. Shu bilan birga, 
asab markazlari funksiiyasi, nafas maromi, yurak faoliyati buziladi, tana 
harorati oshadi va h.k. Arterial qon bosimining sezilarli pasayishi 
buyrakda filtratsiya, ya
’
ni qonni zaharli moddalardan tozalash 
jarayonining buzilishi, oliguriya, giperazotemiya va gazsiz atsidoz bilan 
kechuvchi og'ir ahvolga olib keladi. Bunday o'zgarishlarga javoban 
kompensator reaksiyalar ishga tushadi,chunonchi, gipovolemiya va 
buyrak qon aylanishining pasayishi vazopressin va aldosteronning k o'p 
ajralib chiqishiga olib keladi. Bu gormonlar ta
’
sirida nefron 
kanalchalarida Na+ va suvning reabsorbtsiyasi kuchayadi, filtratsiya 
bosimning pasayishi, diurezning kamayishiga olib keladi. Ushbu 
jarayonda buyrakning gomeostazni saqlashdagi muhim ahamiyatini 
bilsa bo'ladi.
92 .Дегидратацияда сув ва электролитлар дефицитини коррекция 
қилиш принциплари. 
Musbat suv balansi (gipergidratatsiya, gipergidriya) oranizmga ko'p 
miqdorda suv kiritilganda, buyrak va teri orqali suyuqlikni ajratish 
pasayganda , to'qima bilan qon o'rtasida suv 
–
elektrolitlar 

---

almashinuvining boshqarilishi buzilganida kuzatiladi. Gipoosmolyar 
gipergidratatsiyani tajribada hayvonlaming oshqozoniga bir necha bor 
ko'p suv yuborish yo'li bilan oddiygina yuzaga keltirsa bo'ladi. Sog'lom 
hayvonlarda bir marta 
“
Suv yuklamasi
” 
og'ir asoratlarga olib 
kelmaydi.Ye.S. London tomonidan o'tkazilgan tekshirishlar shuni 
ko'rsatdiki, organizmga qon hajmiga teng suv yuborilganda ham 
qondagi suvning nisbati kam o'zgaradi. Bunga sabab suv ko'p miqdorda 
jigar, mushak, taloq va terida, ularning kompensator mexanizmlari, 
gidrofilligi tufayli (ma
’
lum darajagacha, albatta, ushlanib qoladi) va shu 
bilan bir qatorda suvning chiqarib yuborilishi ortadi. Lekin suv 
almashinuvi boshqarilishib uzilganda uncha katta bo
‘
lmagan suv 
yuklamasi ham gipergidratatsiyaga olib kelishi mumkin. Masalan, 
hayvonlarda vazopressin, aldosteron kiritib yoki buyrak usti bezini olib 
tashlab, uncha ko
‘
p hajmli bo
‘
lmagan suv yuklamasi orqali 
“
Suv bilan 
zaharlanishni
” 
hosil qilish mumkin. Adrenalektomiya qilingan hayvonlar 
odatda suvsizlanish va natriytuzlarining yo'qotilishi natijasida
“
Suv yuk 
lamasini
” 
og'ir o'tkazadi. Bu holat buyrak usti bezi olib tashlanganida 
arterial qon bosimining pasayib ketishi (va albatta, buyrakdagi 
filtratsiyaning susayishi) yuz berishi bilan tushuntiriladi. Suvbilan 
“zaharlanishda” hujayra ichi va tashqarisida suv miqdorining oshib 
ketishi va osmotik bosimning pasayishi kuzatiladi. Bu borada qon 
plazmasidagi natriy miqdori pasayishi tufayli natriy va kaliyning hujayra 
membranasining har ikki-tashqi va ichki tomonidagi normal nisbati 
o'zgarishi va oqibatda hujayra ichiga suvning ko'p miqdorda o'tishi 
kuzatiladi. Klinikada “Suv bilan zaharlanishni” reflektor anuriya va o'tkir 
buyrak yetishmovchiligining ikkinchi bosqichida kuzatish mumkin. 
Bunda bemorlarda bosh og'rig'i, ko'ngil aynishi, qusish, titroq bosishi 
kabilar kuzatiladi va komatoz holat rivojlanib, o'limga ham olib kelishi 
mumkin.Giperosmolyar gipergidratatsiya sho'r suv (dengiz suvi yoki 
boshqash o'rtang suvni davomii) ichilganida kuzatilishi mumkin 
93 .Гипергидратация турлари, этиопатогенези, белгилари 
Suyuqlikning tana bo
‘
shliqlari va to'qimalarida to'planishiga 
istisqodeyiladi. Qorin bo'shlig'ining istisqosi-astsit, plevra bo'shlig'ining 
istisqosi-gidrotoraks, miya qorinchasiniki - gidrotsefal, yurak oldi 
xaltasiniki esa gidroperikard deb ataladi. Shishlarning patogenezi 

---

nihoyatda murakkab, bunda suv almashinuvini asab-gumoral-endokrin 
hamda hujayra, to'qima, a’zolari o'rtasidagi idora etuvchi mexanizmlar, 
ayniqsa, chiqaruv a’zolarining, yurak
-qon tomirlari faoliyatining tomirlar 
darajasida boruvchi o'tkazuvchanligining murakkab jarayonlari buzilishi 
oqibatida ko'pincha tiklab bo'lmaydigan o'zgarishlar sodir bo'ladi. 
Starling - Krogning klassik nazariyasiga binoan kapillyarlar va to'qimalar 
orasidagi suv almashinuvi asosan quyidagi omillar bilanbelgilanadi: 
1) kapillyarlardagi qonning gidrostatik bosimi va to'qima qarshiligi; 
2) qon plazmasi va to'qima suyuqligi kolloid-osmotik bosimi; 
3) kapillyar devorining o'tkazuvchanligi. 
1. Gidrostatik omil. Qon va to'qimalar o'rtasidagi suv almashinuvi 
birinchi navbatda kapillyar tomirlar devorida yuz beradi. Kapillyar 
qontomirnimg arterial qismida qonning suyuq qismi to'qimaga o'tadi, 
venozva postkapillyar venulalarda esa qonga qaytadi.Qonning 
to'qimalararo bo'shliqqa o'tishi va undan qaytadan venozqon tomiriga 
o'tishi, Starling-
Krogning klassik ta’biriga asosan, kapillyar arterial 
qismida gidrostatik bosimni onkotik so'rish kuchidan balandligitufayli 
to'qimaga, kapillyarning venoz qismida esa, buning aksi ekanligi sababli 
venoz qonga o'tishi amalga oshadi.Turli sababga ko'ra , vena qon 
tomirida bosim oshganda, (venoz giperemiada, yurak faoliyatining 
nuqsonlarida, uzoq vaqt tik oyoqda 
turilganda va h.k.) qon bosimi bilan kolloid-osmotik bosim o'rtasidagi 
farq kamayadi va shu tufayli suvning to'qimalardan kapiilyarlaming 
venoz qismida va venulalarda qayta so'rilish mexanizmlari buziladi -
suyuklik to'qimalarda to'plana boshlaydi, oqibatda, shish paydo bo'ladi. 
2. Kolloid-
osmotik yoki onkotik omil. Ba’zi hollarda (davomii och 
qolishda, proteinuriyada, jigar sirrozida) qonda oqsillar, ayniqsa, 
albuminlar miqdori kamayib ketganda, ya’ni gipoproteinemiya va 
gipoalbuminemiya yuz berganda - qon plazmasining kolloid-osmotik 

---

bosimi (qonning suvni ushlab turish va qayta so'rish kuchi) kamayganda 
yuzaga keladi. Natijada arterial va venoz qon tomirlarida gidrostatik 
bosim bilan kolloid-osmotik bosim o'rtasidagi farq kattalashib, 
ultrafiltratsiya kuchayadi, ammo qonning kolloid-osmotik bosimi 
hisobiga bajariladigan qayta so'rilish jarayoni susayadi va suyuqlik 
to'qimalarda to'plana boradi. Demak, bunda kolloid 
–
osmotik 
bosimning pasayishi shish yuzaga kelishida asosiy patogenetik omil 
hisoblanadi. Buyrak, jigar va kaxektik shishlarida (nefroz, kaxeksiya, sil, 
ichki sekretsiya bezlarining ayrim kasalliklari va boshqalarda) ushbu 
mexanizm asosiy o'rin tutadi. 
3. Kapillyarlar va boshqa qon tomirlari devorlari o'tkazuvchanligining 
oshib ketishi ham shish hosil bo'lishiga olib keladi.Tomirlar 
o'tkazuvchanligini oshiruvchi asosiy omillar quyidagilar: 
1)kapillyar devorining kengayishi (arterial giperemiyada); 
2) gistamin va serotonining ta ’siri;
3) endoteliy hujayralarining shikastlanishi (toksinlarta ’sirida, gipoksiya, 
atsidozda); 
4) bazal membrana strukturasiningbuzilishi (fermentlar faollashuvi 
natijasida). 
Qon tomir o'tkazuvchanligining oshishi natijasida qon suyuqqismining 
atrof to'qimaga chiqishi ortadi. Ba’zi hollarda bu hodisa qon 
oqsillarining ham to'qimaga chiqishi bilan kechadi. 
4. Limfogen omil. Limfa hosil bo'lishining oshishi va limfa 
oqiminingtezligi shishning oldini olishda muhim rol o'ynaydi, chunki 
limfa orqali qon tomirlariga faqat suyuqlik emas, oqsillar ham 
qaytariladi.Limfa oqimining qiyinlashishi esa shish hosil bo'lishida asosiy 
omillardan biri hisoblanadi. Bunga sabab asosan limfa tugunlari va 
tomi
rlarining yallig'lanishi va trombozidir. Shu narsa ma’lumki, venoz 
to'laqonlikda yuqori kovak venalarida bosimning oshishi natijasida 

---

reflektor ravishda limfa tomirlari spazmi kuzatiladi. Bundan tashqari, 
shish hosil qilgan to'qimalararo suyuqlik ham limfa tomirlarini siqib 
qo'yadi va patologik o'zgarishlarning ketma-
ket bog'langan “Zanjirsimon 
halqa”si hosil bo'ladi, shish yanada rivojlanadi.Shish paydo bo'lishida bir 
emas, balki bir necha omillar bir varakayiga, deyarli birin-ketin yuzaga 
kelib ta’sir etadi, ammo uning qanday bo'lishidan qat’i nazar, ushbu 
qayd etilgan omillardan biri yetakchi rol o'ynaydi.
94.Шиш ва анасарка нима. Шишнинг турлари, механизми 
Shishlarning patogenezi nihoyatda murakkab, bunda suv almashinuvini 
asab-gumoral-endokrin hamda hujayra, to'qima, a
’
zolari o'rtasidagi 
idora etuvchi mexanizmlar, ayniqsa, chiqaruv a
’
zolarining, yurak-qon 
tomirlari faoliyatining tomirlar darajasida boruvchi o'tkazuvchanligining 
murakkab jarayonlari buzilishi oqibatida ko'pincha tiklab bo'lmaydigan 
o'zgarishlar sodir bo'ladi. Starling - Krogning klassik nazariyasiga binoan 
kapillyarlar va to'qimalar orasidagi suv almashinuvi asosan quyidagi 
omillar bilanbelgilanadi: 
1) kapillyarlardagi qonning gidrostatik bosimi va to'qima qarshiligi; 
2) qon plazmasi va to'qima suyuqligi kolloid-osmotik bosimi; 
3) kapillyar devorining o'tkazuvchanligi.