Тиббий биология ва генетика Тиббиёт олийгохи талабалари учун дарслик

Онтогенез механизмлари
Ривожланиш биологиясининг муҳим вазифаларидан бири – бу дастлабки ҳужайрадан қандай қилиб бир-биридан, аксарият ҳолларда, тубдан фарқ қилувчи ҳужайралар ҳосил бўлиши сир-асрорларини ва дифференциацияланишжараёнининг умумий қонуниятларини ўрганиш ҳисобланади. Дифференциациялланиш ривожланишнинг барча босқичларида рўй беради.
Организмни ташкил этган турли—туман ҳужайраларнинг манбаи—уруғланган тухум ҳужайра—зигота ҳисобланади. Зигота ўз табиатига кўра келгусида организмнинг ҳар хил сифатдаги ҳужайраларини (улардан ташкил топган тўқима ва аъзоларни) бера оладиган хусусиятга эга бўлган ҳужайра бўлганлигидан ҳам утотиопотент ҳужайра ҳисобланади. Зиготанинг бундай тотиопотентлилиги, яъни уруғланган тухум ҳужайранинг бир хил генетик хусусияти бир неча бор бўлинишдан сўнг сусаяди ва кейинги бўлинишларда бошқача сифатдаги ҳужайра ҳосил бўлишини тақозо этади. Бу ҳолат шу бўлинаётган ҳужайрадаги рўй берганфарқланиш(дифференциацияланиш)нинг натижаси ҳисобланади. Дифференциацияланиш натижасида одам организмида 200 дан ортиқ махсуслашган ҳужайралар ҳосил бўлади.
Дифференциацияланишнинг ҳисобига ҳужайранинг тузилиши ва функционал хусусиятлари ўзгаради, масалан: нерв ҳужайралари нерв импульсларини ўтказиш хусусиятига, безларнинг ҳужайралари эса шира ажратиш хусусиятига эгабўлади. Бошқача айтганда, дифференциацияланиш жараёнида ҳужайралар махсусланади.Дифференциацияланиш тирикликнинг барча даражаларида (молекула,ҳужайра, тўқима, аъзо, организм ва бошқаларда) кузатилади. Молекуляр даражадаги дифференциацияланишга сплайсинг—(а-РНК дан интронларни олиб, экзонларни тикиш ) ва а-РНК ҳамда оқсиллар процессинги (а-РНК ва оқсиллар тузилишини ўзгартиришига олиб келувчи реакциялар йиғиндиси) мисол бўлади.Сплайсинг ҳам процессингнинг битта шакли ҳисобланади.
Дифференциацияланишга ҳар хил нуқтаи—назардан қараса бўлади, масалан:
а) Биокимёвий дифференциацияга ҳужайра ўзига бир ёки бир неча махсуслашган синтез йўналишини танлайди(миоглобин, гемоглобин ва бошқалар).
б) Морфологик дифференциацияланишда эса ҳужайралар махсус тузилиш ва шаклга эга бўладилар.
в) Функционал дифференциацияланишда – мускул ҳужайралари қисқарувчанлик, нерв ҳужайралари—нерв импульсларини ўтказиш хусусиятига эга бўлади;
Дифференцияцияланишнинг бош омили бошланғич эмбрионал ҳужайралар цитоплазмасидаги фарқлар ва қўшни ҳужайраларнинг махсус таъсири бўлган -индукция ҳисобланади.Дифференциацияланишга гормонлар ҳам таъсир қилади, аммо шунга қарамасдан дифференциацияланишнинг ҳамма омиллари тўлиқ маълум эмас, дифференциацияланиш қайтмас жараёндир.Дифференцияцияланиш омиллари таъсирида детерминация юзага келади, бунда дифференциациялашнинг ташқи белгилари юзага чиқмаганда, тўқималарнинг кейинги ривожланиши дифференциацияланиш омилларига боғлиқ бўлмаган ҳолда давом этади. Детерминациялашган ҳужайраларда турғун ички ўзгаришлар бўлиб, уларни ва уларнинг авлодларини эмбрион ҳужайраларидан фарқланишига олиб келади, бу эса махсуслашган ҳужайралар ривожланишини белгилаб беради.