Тиббиёт коюсий луғати

УТ ХАЙДОВЧМ ДОРИЛАР — К. Холекинетик- лар, Холерегиклар.
УТ Х.ОСИЛ БУЛИШИ — жигар ҳужайраларида тнямая ўт ҳосил бўлиши жараёни. Бунда ўт ўт пу- фагида тўплаииб, овкат ҳазм қилиш жараёнида ўн икки бармок ичакка тушиб туради. Одамда бир кеча-кундузда 2 л гача ўт ҳосил бўлади. УТКАЗУВЧАНЛ ИК — тирик тўкималарнинг кўзғалишни ўтказиш хусусияти.
УТҚИР ИЧАҚ ҚАСАЛЛИКЛАРИ — турли мик- роорганизмлар кўзғатадиган, озиқ-овкат, сув ва б. йўллар б-н таркаладиган ўткир юқумли меъда- ичак касалликларининг умумий номи. Гастроэнте- роколит организмнинг захарланиши кўринишида кечади.
УТҚНР РЕСПИРАТОР КАСАЛЛ ИКЛАР — ви-
руслар (аденовирус, реовирус, энтеровирус ва б.) кўзғатадиган, келиб чикиши бир-бирига ўхшаш ўткир юкумли касалликларнинг умумий номи. Йўталганда, акса урганда ҳаводаги томчи- лар оркали атрофдагиларга юкади. У. р. к. нинг айрим (спорадик) гуруҳлари кўпрок кузатилади, лекин улар аҳолининг бутун бир кисмини (эпиде- мик) ҳам камраб олиши мумкин. Нафас йўллари шиллик каватининг яллиғланиши (ринофарйнгит, ларинготрахеит), конъюнктивит ёки кератоконъ- юнктивит шаклида кечади.
УТКИР ҚОРИН ОҒРИҒИ —қорин бўшлиғида ва унинг оркасида ётган органларнинг шикастла- ниш, яллиғланиш натижасида келиб чикадиган ўткир касалликлари белгилари (коринда тўсатдан каттик огрик пайдо бўлиши, корин олдинги девори мускулларининг таранглашиши, корин пардасининг таъсирланиши ва б.) мажмуи. Бу тушунча перитонит тушунчасидан кенгрок маъно- ни англатади ва беморни дарҳол касалхонага ёткизишни тақозо этади.


шшш.г1уоиг.сот ки(иЬхопаз1





ҚАБЗИЯТ, и ч к о т и ш и — узок вакт ич келмаслиги ёки кийинлик б-н келиши; нотўғри овкатланиш, нерв регуляция фаолиятининг бузи- лиши, ичак касалликлари ва б. да кузатилади. Алиментар (узок вакт енгил ҳазм бўладиган овкатларни истеъмол килганда), атоник (йўғон ичак ҳаракатининг сусайиши б-н кечади), невроген (ичакларнинг нерв регуляцияси бузилиши оқибатида) Қ. бўлади.
ҚАВАРИҚ — терининг пуфак бўлиб кавариб чиқиши; турли механик таъсирлар сабаб бўлади. Кўпинча оёқ бармоқлари ва товон қаваради. Қаварган жой ачишиб оғрийди, доим намланиб туради, териси шилиниб кизаради, бир оз шиша- ди, сўнгра ичида суюқлиқ тўла пуфакча (сувли кадок) ҳосил бўлади, кейинчалик пуфакча ёри- либ, юза ярага айланади; шу жой териси сувланиб, йиринглаши мумкин.
ҚАДДИ-ҚОМАТ — гавда бичими. Тўғри шакл- ланган Қ.-к. кишини ҳушбичим қилади, орга- низмнинг нормал ишлашига ёрдам беради. Одам- нинг қадди-қомати тўғри бўлса, умуртқа поғона- сининг табиий кийшайиши билинмас даражада, кўкрак суяги бир-бирига симметрик жойлашган, иккала елка бир текисда, корин тортилган, оёк панжалари нормал, мускуллар яхши ривожлан- ган бўлади. Нотўғри шаклланган Қ.-к. ички органлар фаолиятининг бузилишига олиб келади. ҚАДОҚ — одам терисидаги кўп ишқаланадиган ва қисиладиган жойнинг калинлашуви; кўпрок оёқ панжалари, товон, кафт, баъзан кўл бармоқ- ларида учрайди. Қ. ҳар хил катталикда, сарғиш бўлиб, ушлаганда каттик уннайди, босганда безиллаб оғрийди.
ҚАЗҒОҚ — бошнинг сочли кисмида пайдо бўла- диган майда қипиқлар. Организмда витаминлар (хусусан А ва В группа витаминлари) етишмасли- ги, нерв системаси ва меъда-ичак фаолиятининг бузилиши, инфекцион касалликлар, сочни нотўғри парвариш қилиш ва б. сабаб бўлади. Еғли ва ёғсиз Қ. фарқ килинади. Еғсиз (оддий) Қ. да ёғ безлари яхши ишламайди: бошда майда, қуруқ, ок кипиқ йиғилиб, тўкилиб туради, бош каттиқ кичишади, соч қуруқ, мўрт, хира тортиб, кўп тўкилади. Еғ безларининг зўр бериб ишлаши туфайли ёғли Қ. пайдо бўлади, бунда Қ. тери ва сочга ёпишиб қолади.
ҚАЙИН — дараҳт. Барги ва куртаги ишлатила- ди. ТаркибиДа эфир мойи, флавоноидлар, сапо- нинлар, С витамин, смола, ошловчи ва б. модда- лар бор. Дамламаси сийдик ва ўт ҳайдовчи дори сифатида ҳамда авитаминоз касалликларида кўлланилади. Қ. нинг курук ҳайдаб олинган қатрони Вишневский ва Вилькинсон суртмалари таркибига киради.
ҚАЙТАРИЛГАН ТЕМИР — гипохром (темир


етишмаслиги б-н кечадиган) анемия (камқонлик) да қўлланиладиган асосий дори модда; узоқ вақт ишлатилганда қабзиятга сабаб бўлиши мумкин. ҚАЛАМПИР ЯЛПИЗ — қўп йиллик ўт ўсимлик. Барги таркибида эфир мойи (ментол), флавоно- идлар ва б. моддалар бор. Дамламаси, настойкаси ва ялпиз суви кўнгил айниши ва қусишга карши, шунингдек овқат ҳазм бўлишини яхшиловчи дори сифатида кўлланилади. Ментол кулоқ, бурун, нафас йўллари касаллигида ва тиш оғриғида ишлатилади.
ҚАЛҚОНСИМОН БЕЗ ГОРМОНЛАРИ, ти-
реоид гормонлар — қалқонсимон без фол- ликулларида ҳосил бўладиган йод сақловчи гормонлар — тироксин ва трийодтиронин. Бу гормонлар тиреоглобулинни гипофизнинг тиреоид стимулловчи гормони таъсирида гидролизлани- шидан ажралиб чиқиб секреция қилинади. Қалконсимон безнинг парафолликуляр С ҳужай- ралари кальцинонни ҳам синтезлайди. ҚАНДАЛАЛАР — қон сўрувчи ҳашаротлар тур- куми; оғиз аппарати сўрувчи типда, канотлари 2 жуфт. Қисқа қанотли ва ҳатто канотсиз (тўшак қандаласи) Қ. бор. Қ. сўлаги таркибида заҳарли моддалар мавжуд, шу боис улар чаққанида -қаттик оғриқ ва қичишиш пайдо бўлади. ҚАНДЛАР — углеводлар синфининг қуйи мо- лекулали вакили (моносахаридлар ва олигоса- харидлар). Қ.биринчи қайси манбадан олинган бўлса, ўшанинг номи б-н аталади. Мас., глюко- за — узум канди, лактоза — сут канди, мальто¹ за — солод канди, сахароза — лавлаги қандп ва б. Қ. моддаси деганда Қ. бўлмаган табиий ва синтетик моносахаридлар ҳам тушунилади. Қ. таомга ширин таъм берадиган ва кўп истеъмол килинадиган озик-овкат маҳсулотидир.
ҚАРИШ — ёш улғая бориши б-н организмнинг орган ва системаларида пайдо бўладиган ўзга- ришлар. Улар организмнинг ҳаётга мослашув имкониятларининг сусайишига, қаришга олиб келади. Патологик Қ. (барвақт Қ.) бирор касаллик оқибатида юзага келади. Ф и з и о л о - гик Қ. (табиий Қ.) узоқ умр қўришга тўсиқ бўлмайди, ақлий ва жисмоний куч, иш кобилияти сақланади. У одамда шартли равишда 75 ёшдан кейин бошланади.
ҚАТТИҚ ШАНКР, бирламчи сифило- м а — захм яраси; Қ. ш. захм касаллигининг биринчи белгиси бўлиб, захм микроби — окиш трепонемалар кирган жойда пайдо бўлади. ҚИЗАМИҚ — кизамик вируслари кўзғатадиган ўткир юқумли касаллик. Асосан болаларда учрай- ди. Ҳаво-томчилари орқали юқади. Иситмалаш, бутун гавдага ҳар хил катталикдаги тошмалар тошиши, ковоклар яллиғланиши, юқори нафасйўл- лари фаолиятининг бузилиши б-н ифодаланади.


шшш.г1уоиг.сот ки(иЬхопаз1

268 ҚИЗИЛ

ҚИЗИЛ ВОЛЧАНҚА — бириктирувчи тўкима ва қон томирларни зарарловчи коллаген касаллик. Дискоид ва системали Қ. в. фарқ килинади. Дискоид Қ. в. да кўпинча юз териси, бурун, қулоқ, шунингдек бошнинг сочли қисми, кўкрак, баъзан қўл-оёклар зарарланади. Системали Қ. в. оғирроқ кечади; ички органлар, юрак, ўпка, нерв система- си, баъзан меъда-ичак йўли зарарланади, жигар ва талоқ катталашади, камқонлик ривожланади. ҚИЗИЛ ЯССИ ТЕМИРАТҚИ — терининг су- рункали касаллиги; билакнинг ички, болдирнинг олд юзасига, бел, жинсий аъзолар терисига қизил, оч пушти ёки бинафша ранг, ўртаси ботиқ, ялтирок майда тугунчалар тошиши б-н кечади. Улар қаттиқ кичишади, катталашиб атрофга тарқалади, баъзан бир-бири б-н қўшилиб, пилакчалар ҳосил қилади. Қ. я. т. баданнинг ҳамма жойида (юздан ташкари), оғиз шиллиқ қаватида, лабнинг қизил ҳошиясида ҳам учрайди. Қ. я. т. нинг ҳалқа шаклидаги, пуфакчали, сўгалли, атрофик ва ўткир учли турлари фарк қилинади.