Тиббиёт йўналиши талабаларини инглиз тилида лексик бирликларни ўзлаштириш

2.1 Тиббиёт йўналиши талабаларини инглиз тилида лексик бирликларни ўзлаштириш методикаси

Маълумки, инсон томонидан у ёки бу материални самарали ўзлаштириш, ёдлаш ва такрорлаш хотира шакллари билан боғлиқ. Хотира материални эслаб қолиш ва такрорлаш жараёнларида ирода иштирок этиш хусусиятига кўра ихтиёрий ва ихтиёрийга бўлинади (П.И.Зинченко, А.А.Смирнов, С.Л.Рубинштейн ва бошқалар).

Биринчи ҳолда, улар автоматик равишда ва одам томонидан кўп ҳаракат қилмасдан, унга махсус мнемоник вазифани қўймасдан (еслаб қолиш, таниб олиш, сақлаш ёки кўпайтириш учун) содир бўладиган шундай ёдлаш ва кўпайтиришни англатади. Иккинчи ҳолда, бундай вазифа мажбурий равишда мавжуд бўлиб, ёдлаш ёки кўпайтириш жараёнининг ўзи ихтиёрий ҳаракатларни талаб қилади.
Хотира нуқтаи назаридан ўқув фаолияти - бу ўқув материалини изчил ва чуқур тушуниш жараёнида материални эслаб қолишга қаратилган саъй-ҳаракатларнинг ўзбошимчаликлари, материални эслаб қолишга онгли эътибор ва маълумотларни ихтиёрий равишда ўзлаштириш нисбатидир. Шундай қилиб, у эсда қолади - амалга оширилганда - биринчи навбатда, субъект ҳаракатининг мақсадини ташкил этувчи нарса ҳисобланади. Шунинг учун, агар берилган материал маълум бир ҳаракатнинг мақсадли мазмунига киритилган бўлса, уни ихтиёрий ёдлаш билан - мақсад ёдлашнинг ўзига ўтказгандан кўра беихтиёр яхшироқ эслаб қолиш мумкин. Аммо ихтиёрий ёдлаш амалга ошириладиган ҳаракатнинг мақсадли мазмунига киритилмаган нарса, ушбу материалга қаратилган ихтиёрий ёдлашдан кўра ёмонроқ эсда қолади. Ҳамма нарса, биринчи навбатда, субъектнинг ҳаракати қандай ташкил этилганлиги ва йўналтирилганлигига боғлиқ, унинг давомида ёдлаш амалга оширилади. Шунунг учун беихтиёр ёд олиш шунчаки тасодифий эмас, балки билвосита тартибга солиниши мумкин. Демак, педагогик нуқтаи назардан энг муҳим вазифа - ўқув жараёнини шундай ташкил этиш керакки, зарурий материал талабалар томонидан ушбу материал билан ишлаганда ҳам эсда қолади ва нафақат уни ёдлайди.

Юқорида тавсифланган хотира фаолиятининг қонуниятлари чет тилининг лексик бирликларини ёдлашда ҳам намоён бўлади.

Баъзи тадқиқотчилар чет тилининг лексик материалини ёдлаш самарадорлигига таъсир қилувчи ўқувчиларнинг бир қатор индивидуал психологик ва ёш хусусиятларини аниқлайдилар, улар орасида қизиқиш, чет тилини ўрганиш билан боғлиқ ижобий ва салбий ҳис-туйғулар, чет тилини ўрганиш мотиватсияси ва шахсиятни киритади.
Бошқа тадқиқотчиларнинг фикрича, ёдлашнинг маҳсулдорлиги хорижий тил луғатининг лингвистик хусусиятлари билан белгиланади. Бу хусусиятлар мураккаб омил боʻлиб, соʻзнинг грамматик маʼнолари, семантикаси, морфологик, фонетик ва имло шаклларини оʻз ичига олади (Н.В.Николаев, А.А.Залевская ва бошқалар).

Тиббиёт факултети талабаларининг чет тилидаги лексик бирликларини ёдлашнинг ўзига хос хусусиятлари ҳақида гапирганда, тиббиёт соҳасининг чет тили лексик бирликларини ўқитиш лотин тилида ўқитиш билан параллел равишда олиб борилаётганига эътибор бермаслик керак.Шу муносабат билан, агар тиббиёт факултети талабалари ушбу лексик бирликларнинг лотинча эквивалентларини аллақачон ўрганган бўлса, тиббиёт соҳасининг чет тилидаги лексик бирликларини ёдлаш ва ўзлаштириш тезроқ содир бўлади.

Шундай қилиб, лексик материалларни ўзлаштиришнинг юқоридаги барча психологик асосларини ва тиббиёт университетида ўқитишнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, биз тиббиёт соҳасининг чет тили лексик бирликларини ёдлашнинг қуйидаги энг муҳим психологик жиҳатларини ажратиб кўрсатамиз.
-тиббиёт факултети талабалари томонидан: чет тилини ўргатишда хотира ишининг ихтиёрий ва ихтиёрсиз элементларининг доимий уйғунлиги чет тилининг лексик материалини муваффақиятли ўзлаштириш шартларидан бири ҳисобланади;
-ўқувчининг асосий фаолияти билан бевосита боғлиқ бўлган лексик материални самарали ёд олди; ёдлаш учун тавсия этилган тиббиёт соҳасига оид чет тили луғати ушбу лексик бирликларни шахсга йўналтирилган материалда қўллаш орқали ўқувчида қизиқиш уйғотиши зарур;
-чет тили лексикасини ёдлашда энг самарали бирликлар - интенсив ақлий фаолиятни талаб қилувчи лексик материал билан ишлашнинг фаол усулларидан фойдаланиш;
- янги чет тили лексик бирликларини ихтиёрий ёдлаш лексик материални тузилган ва тизимли шаклда бирламчи тақдим этиш билан янада самаралироқ амалга оширилади; -тиббиёт университетида ўқитишнинг ўзига хос хусусиятлари тиббиёт соҳасининг чет тилидаги лексик материалини учта тилда (хорижий, лотин ва рус) тизимлаштиришга имкон беради, бу эса чет тилидаги лексик бирликларни тезроқ ёдлашга ёрдам беради.
Маълумки, чет тили тиббиёт талабаларининг касбий компетенсиясини шакллантиришнинг муҳим воситасидир. Бунда кенг кўламли тизим бўлган чет тилининг луғат базасини яратиш муҳим рол ўйнайди. Услубий мақсадларда лексик минимумга киритилган энг долзарб хорижий тил лексик материалининг асосини аниқлаш керак.
Минималнинг асосий характеристикаси унинг бирликлари барча талабалар учун мажбурий эканлиги эътироф этилади, бу коммуникатив аҳамият билан белгиланади ва фақат ишлаб чиқилиши керак бўлган материални ўз ичига олади. Лексик минимум - бу ишлаб чиқишда максимал ҳаракатларни жамлаш ва иложи борича кўпроқ машқларни бажариш керак бўлган материалдир. Бундан ташқари, ҳар қандай лингвистик минимум аълоқани таъминлайдиган тизимли ҳодиса бўлиши керак.
Шунинг учун тиббиёт олий ўқув юртлари талабалари учун лексик минимумни тузиш учун чет тилидаги лексик бирликларни танлаш мезонларини ажратиб кўрсатиш ва ассимилятсия қилиш учун зарур бўлган чет тили лексик бирликлари корпусини тузиш зарур.

Чет тилларини ўргатиш учун лексик бирликларни танлаш ва мезонларини аниқлашга бағишланган услубий тадқиқотлар сони жуда кўп. Батафсил, И.В. Рахмонов, И.М. Берман ва В.А. Бучбиндер, Б.А. Лапидус, А.А. Миролюбов ва бошқалар.

Турли муаллифлар томонидан таклиф қилинган мезонлар рўйхатини таҳлил қилиш ва мақсадли аудиториянинг ўзига хос хусусиятларини (тиббиёт олий ўқув юртларининг 1 ва 2 курс талабалари) ҳисобга олган ҳолда, бизга қуйидаги мезонларни ажратиб кўрсатиш мумкин кўринади:
-лексик минимумни тузиш учун лексик бирликлар: лексик бирликларнинг частотаси, тематиклиги, функсионаллиги, интегратсия; тиллараро мулоқот ва профессионал алоқа соҳасини ҳисобга олиш.
Кўпинча частота мезони лексик минимумни танлаш учун асос бўлади. Бироқ, И.М. Берман ва В.А. Бучбиндер, бизнинг фикримизча, частотани таҳлил қилиш нафақат шаклланиш сўзларини, балки пастки тилнинг асосини ташкил этувчи барча лексик майдонларни ҳам ҳисобга олиши керак. Тадқиқотимизда биз қуйидаги лексик соҳаларни аниқладик: умумий луғат, умумий илмий ва умумий техник луғат, умумий тиббий терминология.
Бизнинг модификатсиямиздаги тематик мезон И.В.нинг рўйхатидаги "белгиланган мавзуга мувофиқлик" тамойилига қайтади. Рахмонов. Ушбу мезон асосида биз, масалан, 1 - 2 -3-курсда тиббиёт йўналиши талабалари учун чет тилини ўқитиш дастури доирасида ўрганиладиган қуйидаги мавзулар учун чет тили лексик бирликларини танладик: 1 курс - "Медиcал персонал(Тиббиёт ходимлари)”, “Медиcал эдуcатион ин тҳе УК(Буюк Британияда тиббий таълим”, “Ҳуман бодй(инсон танаси)”, “Органс анд сйстемс(органлар ва тизмалар)”,“Анатомй оф Скелетал сйстемс(скелет тизимининг анатомияси)”ва бошқалар; 2-курс - "Лабуляр пневмания", "Ўпка сил касаллиги", "Ўпка хўппози", "Ошқозон ва ўн икки бармоқли ичак яраси" ва бошқалар; 3-курс-"Лабуляр пневмания", “Ревматик эндокардитлар”,”Ангина касаллиги”,”Юрак жароҳлиги” ва бошқалар.

Мезонларимиз роʻйхатида лугʻавий бирликларнинг функсионаллик мезони остида лексик бирликларнинг асосий лисоний хусусиятлари, яʼни мослик, семантик қиймат, стилистик бетарафлик, жанговар қобилият, соʻз ясалиш қиймати ва коʻп маʼнолилик тушунилади. Фақатгина ушбу мезонларнинг барчасини функсионалликнинг битта лингвистик мезонига бирлаштириш мезоннинг яхлитлиги ва ажралмаслиги ҳақида гапиришга имкон беради.

Интегратсия мезони лексик бирликларни танлаш, чет тили лексик бирликларининг турли ихтисослашган ўқув фанларига тегишлилиги асосида амалга оширилишини назарда тутади. Бу жиҳат олий тиббий таълим тизимида энг муҳим асос бўлган фанлараро алоқаларни ўрнатиш орқали тизимли билимларни шакллантиришга хизмат қилади. Интеграсия мезони доирасида тиббиёт йўналиши талабаларини 1,2ва 3-курсларда тайёрлашни ҳисобга олсак, рус тилининг терминологик луғатининг ўзаро боғлиқлиги ҳақида гапириш мумкин, улардан талабалар дарсда “Одам анатомияси” каби фанлардан фойдаланадилар. ", "Гистология, эмбриология ва ситология",
"Оддий физиология", "Умумий ва биоорганик кимё" ва бошқалар, чет тилининг тегишли терминологик луғати билан ушбу мезонни қўллаш чет тилидаги терминологик хусусиятга эга бўлган лексик бирликларни танлашга ёрдам беради, уларнинг русча эквивалентлари талабалар томонидан ўзларининг касбий таълим соҳасидаги алоқаларида доимий равишда қўлланилади.
Тиллараро муносабатлар мезони деганда инглиз тили лексик бирликларининг график шакли лотин тилидаги лексик бирликларга ўхшаш бўлишини назарда тутамиз. Кўпгина инглиз тиббий атамалари лотин тилидан келиб чиққанлиги сабабли, икки тилдаги лексик бирликларни таққослаш нафақат инглиз тилининг тиббий луғатини ўзлаштиришга ижобий таъсир кўрсатиши, балки яхшироқ ўзлаштирилишига ҳам ҳисса қўшиши мумкин. Лотин тиббий атамалари мулоқотнинг профессионал соҳасини ҳисобга олиш мезони биз учун энг муҳимларидан бири бўлиб туюлади, чунки университетда чет тилини ўқитиш мақсади талабаларнинг коммуникатив компетентсиясига эришишдир. Мулоқотни ўргатиш мақсадида лексик материални танлашда, бу ҳолда тиббиёт соҳасида профессионал мулоқотнинг муайян ҳолатларини ҳисобга олиш керак. Ушбу мезон чет тилининг лексик бирликларини профессионал (тиббий) алоқа соҳасидаги коммуникатив акт доирасида нутқ иши нуқтаи назаридан кўриб чиқишни назарда тутади.
Тиббиёт соҳасида чет тилининг лексик материалини тизимлаштириш зарурати лексик бирликларни услубий нуқтаи назардан таснифлаш имконини берфди. Услубий тасниф лексик бирликларнинг асосий белгиларига асосланди: тематик, семантик, морфологик, мураккаблик ва ўзлаштириш қулайлиги кабилрдир. Бу хусусиятларнинг ҳар бири учун лексик материал аниқ тузилмани тақдим этган ҳолда тегишли тоифаларга гуруҳланган.
Тиббий луғат корпусига киритилган лексик бирликларни мавзуий асосда талабалар 1,2ва 3- курс давомида ўрганадиган ва Андижон давлат тиббиёт институтида"Чет тили" фанининг ишчи дастурига киритилган шартли мавзулар бўйича гуруҳлаш мумкин.
Дастур талабларидан келиб чиққан ҳолда 1-курс талабалари"Медиcал персонал(Тиббиёт ходимлари)”, “Медиcал эдуcатион ин тҳе УК(Буюк Британияда тиббий таълим”, “Ҳуман бодй(инсон танаси)”, “Органс анд сйстемс(органлар ва тизмалар)”,“Анатомй оф Скелетал сйстемс(скелет тизимининг анатомияси)”. Бинобарин, лексик бирикмалар ана шу тасдиқланган мавзулар бўйича гуруҳланади.
Чет тилининг лексик бирликларининг тематик хусусиятларига кўра таснифи таълим жараёни нуқтаи назаридан энг аниқ ва етарли даражада асосланган.
Мамлакатимизда халқ таълими тизимидаги туб ўзгаришлар, яъни Ўзбекистоннинг жаҳон таълим маконига кириши, унинг халқаро конвентсиясида иштирок этиши замонавий шароитларда чет тилини билишга юқори талаблар қўяди ва бу борадаги янгича ёндашувни белгилаб беради.Тилга оид бўлмаган университетда "чет тили"ни ўқитишнинг асосий мақсади тилга асосланмаган университет битирувчилари кундалик мулоқот соҳасида ва тегишли мутахассислик соҳасида фикрларни шакллантириш воситаси сифатида чет тилини фаол ўзлаштиришларини таъминлашдан иборат(Минина). 1998:5
Ўрта даражадаги ўқув мақсадларидан бири сифатида Н.М. Минина "талабаларни чет тилида ўз мутахассислиги бўйича тизимли билимларни олиш, кенгайтириш ва чуқурлаштириш воситасини кўришга ўргатиш" деб атайди. (Минина 1998: 6).
Чет тилини, масалан, инглиз тилини ўрганиш бўйича ўқув режасига кўра, Андижон давлат тиббиёт институти барча семетрда (биринчи семестрда) дан бошлаб 5 семестр учун 1,2 ва 3-курсларда 180 соат аудитория дарсларини ажратади. Шуни таъкидлаш керакки, “Махсус мақсадли тил” – 1-курснинг иккинчи семестр (72 соат), 2-курснинг учинчи семести (36 соат) ва 2-курснинг тоʻртинчи семестри (36 соат), 3-курснинг бешинчи семетри (36 соат)(Дастур 2018 ва 2020 йил :1,2,3-курслар учун). Шундай қилиб, "Махсус мақсадлар учун тил" бўлимини ўрганиш 180 соатни ташкил қилади. Ушбу бўлимни ўрганиш натижасида тиббиёт талабалари "профессионал мавзулар бўйича кетма-кет ва ёзма таржималарни бажаришлари, шунингдек, касбий мавзуларда суҳбат ўтказишлари керак" (Дастур 2018,2020:1,2,3). Ўқув жараёнини ва хусусан, тиббий касбга йўналтирилган луғатни ўргатишни фаоллаштириш зарурияти мавжуд бўлиб, бу билим соҳасининг терминологик тизимини назарда тутади.
Замонавий методологияда касбга йўналтирилган луғатни ўргатиш муаммоси жуда кенг ёритилган. Аксарият диссертатсия тадқиқотлари ушбу муаммони мутахассислик бўйича адабиётларни ўқишни ўргатиш доирасида ҳал қилади (Вахина 1973; Шабаикович 1982; Булйчева 1976 ва бошқалар). Турли мутахассисликларнинг фаол сўз бойлигини ўргатиш масалалари ҳам ишлаб чиқилмоқда (Кузнетсова 1981; Максакова 1990; Кузменко 1990; Петрашчук 1991 ва бошқалар). Бироқ тиббиёт терминологиясини ўқитиш масалалари тўлиқ ҳал этилмаган. Шуни таъкидлаш керакки, инглиз тиббиёт терминологиясини ўқитиш энг ривожланган (Шапиро 1971; Неуманн 1987; Кириллова 1990).
Методистлар орасида тиббий атамалар халқаро шунинг учун уларни таниб олиш ва эслаб қолиш осон бўлган нуқтаи назар мавжуд. Бу қоида тариқасида, тиббиёт олий ўқув юртлари учун инглиз тили дарсликларида атамалар билан махсус ишлаш кўзда тутилмаганлигига олиб келади. Шундай қилиб, АДТИ да инглиз тилини ўрганиш учун фойдаланиш учун тузган дарсликларимиз қуйидагича тузилган:
Ҳар бир мавзу бўйича луғат билан ўқиш ва таржима қилиш учун матнлар берилади, Ҳар бир матндан кейин ёдлаш учун сўзлар рўйхати таклиф этилади. Лексик материални мустаҳкамлаш машқлари матндан кейинги саволларга жавоблар ва “гапда маънога эга бўлган сўзни рўйхатдан киритинг” каби ўрнини босувчи машқлардир. Луғатнинг семантизатсияси фақат таржима ёрдамида амалга оширилади. Машқларнинг кўп қисми таржима характерига эга бўлиб , биринчи навбатда лексик материални мустаҳкамлашга қаратилган. Тренингни кузатиш, атамаларнинг бирлашиши, матнларни ўқиш жараёнидагина содир бўлишини кўрсатади. Натижада, биринчи курс тиббиёт талабаларининг атамалар билан ишламаслик ва базавий даражасининг пастлиги, улар ўз мутахассисликлари бўйича адабиётларни ўқишни бошлаганларида, уларда деярли терминологик захирага эга бўлмаслигига олиб келади. Терминологик луғатни ўргатиш жараёнини оптималлаштириш зарурати яққол намоён бўлади.