Thesis · April 2020 doi: 10. 13140/RG

ЗАМОНАВИЙ УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШ: ИННОВАЦИЯ ВА ИСТИҚБОЛЛАР
 
440 
ХАЛҚАРО МИҚЁСИДАГИ ИЛМИЙ-АМАЛИЙ КОНФЕРЕНЦИЯ МАТЕРИАЛЛАРИ
ўқитувчи яъни домла йўналтиради, талаба ўзи мустақил мутоала асосида ўзида билим, 
тасавур ва тушунчаларни шакллантиради. Китоб орқали нарса ва ходисалар тўғрисида фикр 
янада ойдинлашади. Мустақил ўзлаштиришга ундовчи иродавий сифатлар тўғрисида ўз 
фикрини ифодалайди.
Алломалар яратган асарлардаги илмий, ижтимоий, аҳлоқий, маърифий фикрлари 
ўзининг умумбашарийлиги билан ҳам аҳамиятлидир.
Таълим 
узлуксиз 
равишда 
математика 
фанидан 
мантиқий 
тафаккурни 
ривожлантиришни талаб қиладиган, муаммоли хусусиятдаги топшириқ ва масалалар 
тизимидан иборатдир. Ҳар бир маъруза, семинар машғулоти, мустақил топшириқлар, хатто 
лаборатория ишлари ҳам муаммоли фазиятли ҳолларнинг таркибий қисмларидан тузилган 
бўлади. Уларни ҳал қилиш (ечиш, бажариш) мантиқий фикрлашни вужудга келтиради. 
Чунки муаммоли ҳолатгача бўлган давр муаммоли вазият, муаммоли вазиятдан кейинги 
ақлий жараёнлар эса талабадан мантиқий қидирув, тадқиқот фаолиятини тақозо этади.
Муҳaммaд aл-Xopaзмий ўз асарларида дунёвий ақл инсонда ақлий куч ёки муҳокама, 
мулоҳаза қувватларининг шаклланишида иштирок этади, деб ёзади. У ўзининг «Донишнома» 
асарида мантиқ илмини тўққиз қисмдан ташкил топиши ва уларнинг ўзаро боғлиқлигини 
тавсифлайди.
Мантиқ илми инсон учун энг зарур илм ҳисобланади, Муҳaммaд aл-Xopaзмий ўз 
асарида мантиқ фанининг вазифалари, тафаккурнинг турлари ва қоидалари, тафаккур 
тузилиши, инсон фикрида содир бўладиган турли шакллар ҳақида батавсил маълумотлар 
келтиради. Талабаларда мантиқий фикрлаш ҳамда математик тафаккурнинг ижодий 
шаклланишини юзага келтиришда мутаффакирлар асарларининг қуйидаги жиҳатларига 
эътибор берилиши лозим. Талаба шахси учун энг асосий бўлган мантиққа кириш, билиш 
жараёнини англаш, математик тафаккурнинг асосий тушунчалар орқали математик 
билимларни юзага келтириш, маълум фикрлар асосида хукм чиқариш ва уни ифодалай олиш, 
хулосаларга келиш ва уларнинг ўзига хос шакллари, исботлаш ва унинг қоидалари, 
исботлашнинг моҳияти, мураккаб хукмлар ва уларнинг савол-жавоб тариқасида акс 
эттирилиши, баъзида содир бўладиган инсонларнинг нотўғри хулосалар чиқариши, 
математик хисоблаш техникаси қоидалари ва унинг такибий қисмлари каби жараёнларни ўз 
асарида Муҳaммaд aл-Xopaзмий иерархик тарзда баён қилган. (19)
Олий таълим жараёнида фикр юритиш операцияларидан унумли фойдаланиш эвазига 
ҳар қандай мураккаб билимларни эгаллаш имконияти вужудга келади. Талабалар математик 
тафаккур шакллари (тушунча, хукм, хулоса чиқариш) нинг функционал ва операционал 
жиҳатлари билан яқиндан танишадилар, шунингдек улардан мустақил фойдаланиш учун 
барча интеллектуал резервларидан фойдаланишга ҳаракат қиладилар. Хукм чиқаришнинг 
барча (якка, хусусий, умумий, зиддиятли, фаразий, инкор) кўринишларидан ўқув ва 
математика фанидан мустақил билим олиш фаолиятларида фойдаланиш шарт-шароитлари 
кўзда тутилади. Хулоса чиқаришнинг индуктив (хусусийдан умумийга фикрларнинг 
йўналганлиги) ва дедуктив (умумийдан хусусий холларга фикрнинг қаратилганлиги) 
йўлларидан муайян тарзда билиш фаолиятларида қўллашга интиладилар. Тушунчалар (якка, 
хусусий, умумий, яққол, мавхум, тўпланма) моҳяитини англаган ҳолда маълумотларни 
эгаллаш билимларнинг барқарорлигини таъминлайди. Буларнинг барчаси математик 
тафаккур ривожига асос бўлади.
Муҳaммaд aл-Xopaзмий учун мантиқ:
- шахснинг тўғри фикр юритиши орқали, хатолардан сақланиш қоидасини ўрганиш.
- шахснинг маълум билимлардан номаълум билимларга ўтиш йўлларини ахтариш ва 
топиш.
-шахснинг мантиқий фикрлашга муносабатини, грамматик нутқга, амалий тафаккур ҳар 
доим мантиққа мухтож эканлигини такидлайди.

---