|
ЗАМОНАВИЙ УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШ: ИННОВАЦИЯ ВА ИСТИҚБОЛЛАР
362
ХАЛҚАРО МИҚЁСИДАГИ ИЛМИЙ-АМАЛИЙ КОНФЕРЕНЦИЯ МАТЕРИАЛЛАРИ
Тилда ва бадиий матнда пресуппозиция ва презумпция сингари имплицит
категорияларнинг мавжудлиги биринчи навбатда бадиий асар муаллифи ёки асар
перосонажларининг нутқда сўзларни тежаб ишлатиш истаги, ёки тингловчига бу орқали
кўпроқ эмоционал таъсир ўтказиш истаги билан боғлиқдир. Бадиий матнда ифодаланадиган
бундай имплицит ахборот тилшуносликда гап ситруктурасидаги имплицит ифодаланган
ахборотни синтактик жиҳатдан тадқиқ қилишга йўналтирилади. Бу ўринда матн ҳосил
қилишда пресуппозицияга асосланган имплицит пропозицияли гап типлари ва имплицит
презумцияга асосланган гап типлари аниқланади.
Имплицитликни лингвокогнитив ва прагматик нуқтаи назардан ўрганилишида бир-
бирларини тўлдирувчи, гоҳида бир бирлари билан синоним равишда қўлланиладиган,
масалан,
имплицит билим, имплицит маъно, имплицит мазмун
сингари қатор атамаларга дуч
келамиз. Имплицит билим дейилганида, одатда кўзда тутилган, аммо лисоний воситалар
орқали ифодаланманган маъно - мазмунни англаб олишга доир ақлий - мантиқий
операциялар тушунилади. Бу атама тилшуносликка Л.В.Бондарко томонидан киритилган
бўлиб, лисоний маънонинг интерпретатив компонентлари кўзда тутилади. Бу компонент
грамматик категориялар: аспектуаллик, темпораллик, модаллик, персоналлик, локативлик,
посессивлик каби категориялар орқали воқеланади.
Имплицит билимлар нутқ жараёнида нутқ вазияти ва контекст орқали ифодаланади.
Бу ўринда нутқий имплицит маънонинг лисоний воситалари орқали ифодаланган имплицит
мазмундан фарқлаш муҳимдир. Чунки нутқий имплицит маънони ҳосил қилишда турли-
туман компонентлар: ситуатив контекст, аввалдан ўзлаштирилган энциклопедик, прагматик,
коммуникатив билим ва малакалар ҳам иштирок этади.
Нутқ жараёни когнитив аспектда тадқиқ қилинган ишлар таҳлилидан қуйидаги икки
хулосага келиш мумкин: биринчидан, когнитив билимлар инсон онгида муайян маъно
англатувчи структуралар шаклида сақланади. Улар индвиднинг муайян бир нутқ вазиятида
кимлар биландир муносабатга киришув жараёнидагина фикрлашда ва нутқда вокеланади.
Бундай ситруктуралар инсон онгида категориялар, фреймлар, сценариялар сифатида
шаклланиб, сақланиб келинади. Шундай қилиб, инсон онгидаги имплицит билимлар нутқ
жараёнида тизимли характерга эга бўлган прагма-коммуникатив ва баҳоловчи прагматик
имплицит мазмунни вужудга келишига хизмат қилади.
Иккинчи хулоса - фикр ментал репрезентация қилинади ва уларнинг турли типларга
ажратиб таҳлил қилиш мумкин. Масалан, ментал модел концептуал моделдан тилда аниқ
структур анологлари мавжуд бўлмаслиги билан, тасаввур ва хотира ёрдамида воқеланиши
билан фарқ қилади. Ўз навбатида пропозиционал модел гап структурасининг лингвистик
моделига яқин туради. Ментал модел концептуал модел орқали формаллашуви мумкин,
аммо бунда унинг сенсо - мотор аспектдаги қиммати тушиб кетади.
Имплицит маъно ахборотни концептцал репрезентация қилинишида иштирок этади ва
инсон руҳиятининг перцептив, когнитив, аффектив доиралардаги фаолиятининг натижаси
сифатида ҳосил бўлиб бадиий матнларда ўз аксини топади. Айни пайтда бадиий матн
ўқувчининг қиёсловчи, фараз қилувчи интеллектуал фаолиятини ҳам назарда тутади.
Прагматик жиҳатдан шартланган бундай фаолият тилда ва ўқувчи онгида шаклланган
муайян қонун-қоидалар асосида рўй беради. Яъни ўқувчи бадиий матндаги имплицит
ифодаланган ахборотни тўғри англаб олишлиги учун ўз диққат - эътиборини доимиий
равишда баён планидан (муаллиф ниятидан) дискурс планига (персонажлар нутқи, муайян
эпизодлар баёни) ахборотнинг локал баён қилинишидан глобал баёнига мослаштириб
боришига тўғри келади. Бундан ташқари имплицитликнинг прагматик ифодаланиши бирор
бир нуқтаи назарни билвосита ифодаланиши билан ҳам боғлиқ: бундай ҳолда муаллиф айрим
ахборотларни англашни ўқувчи ихтиёрига қолдиради ва уни изоҳлаш маъсулиятидан
чекланади. Айни пайтда муаллиф мақсадидан фарқли улароқ бундай имплицитлик асар
персонажи тили орқали ҳам ифодаланиши мумкин.
Do'stlaringiz bilan baham: |
