Thesis · April 2020 doi: 10. 13140/RG

II.
 
Модуль тизимидаги амалий дарс. 
(Модуль тизимида амалий дарс қисми матнини қисқача тақдими). 
Частотасига қараб товуш тўлқинлари уч гуруҳга ажратилади [3]:
1)
(0-16) Гц Инфратовуш тўлқинлари. 
2)
(16-20000) Гц Эшитиш соҳаси (товуш тўлқинлари). 
3)
(20000-10
11
) Гц Ультратовуш тўлқинлари. 
Товуш тўлқинлари уч гуруҳга бўлинади: 

---

 ЗАМОНАВИЙ УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШ: ИННОВАЦИЯ ВА ИСТИҚБОЛЛАР
 
433 
ХАЛҚАРО МИҚЁСИДАГИ ИЛМИЙ-АМАЛИЙ КОНФЕРЕНЦИЯ МАТЕРИАЛЛАРИ
1)
Тон. 
2)
Шовқун. 
3)
Товуш зарби. 
Гармоник қонунлар бўйича бўладиган товуш тўлқинларига оддий тонлар дейилади. Агар 
тон гармоник бўлмаган тебранишлардан ташкил топган бўлса, бундай тонга мараккаб тонлар 
дейилади. Мураккаб тонни асосий тон, яъни энг киччик частотадаги тон ва бошқа тонлар 
обэртонлар дейилади. Товуш тўлқин бўганлиги учун амплитуд, давр, частота, фаза ва каби 
физик катталиклар билан (объектив тавсифи) бир қаторда тўлқин интенсивлиги (тўлқиннинг 
энергетик тавсифи) товуш тўлқинларини вақт бирилигида тўлқиннинг тарқалиш йўналишига 
перпендикуляр бўлган бирлик юзадан олиб ўтаётган энергияси тушинилади 
 
бу ерда -муҳтнинг зичлиги, -тўлқиннинг тарқалиш тезлиги, –циклик частота, А-тўлқин 
амплитудаси [4].
Товуш босими деб ҳаво заррачаларини товуш тўлқинида зичлашиб ёки сийраклашиб 
атмосфера басимидан фарқли ҳосил қилинган босимига айтилади. Товуш босими 
интенсивлик билан 
формула билан боғланган. Бу ерда Р-товуш босими, 
-акустик қаршилик (импеданс) 
дейилади. Товушнинг объектив тавсифлари билан бир қаторда физиологик (субъектив) 
тавсифлари бўлиб, улар узвий қуйидагича боғланган: 
1.
Частота↔ тоннинг баландлиги. 
2.
Интенсивлик↔ товуш қаттиқлиги. 
3.
Гармоник спкектр↔ тембр. 
Кленик текширишларда товушнинг эшитиш бўсағаси ёки берилган частотага мос келган 
товуш интенсивлиги (энг кичик товуш босими) ўлчанилади. Частотаси 1000 Гц бўлган товуш 
тўлқини учун: 
1.
I
0
=10
-12
Вт/м
2
-эшитиш бўсағаси, Р
0
10
-5
Па -эшитиш бўсағаси босими. 
2.
I=10 Вт/м
2
–оғриқни сезиш бўсағаси, P=60 Па-оғриқни сезиш бўсағасига мос келган 
босим.
Бу интенсивлик нисбатлари 10
13
бўлиб жуда катта рақамдир. Шунинг учун интенсивлик 
даражаси шкаласи тушунчасини киритамиз. Интенсивлик даражаси шкаласи Белл ларда 
ўлчанади. 
Товуш қаттиқлиги даражалари шкаласини тузиш асосида Вебер –Фехнернинг муҳим 
психофизик қонуни ётади. Бу қонунга мувофиқ агар таъсирот геометрик прогрессия бўйича 
ортиб борилса, у ҳолда бу таъсиротнинг сезилиши арифметик прогрессия бўйича ошиб 
боради. Агар интенсивликлари I ва I
0
бўлган (I
0
-эшитув бўсағаси) икки товуш таъсир 
қилаётган бўлса, Вебер-Фехнер қонунига биноан бирор товушнинг қаттиқлиги унга нисбатан 
интенсивлик билан қуйидагича боғланган: 
E=klg(I/I
0
) 
бу ерда k-пропорционаллик коэффициенти бўлиб, у частота ва интенсивликка боғлиқ. 
Товушнинг қаттиқлиги Фон ларда ўлчанади [4.5]. 
Иккита товуш қабул қилиш системасига эга бўлган одамлар ва ҳайвонлар товуш 
манбаига томон йўналиш горизонтал текисликда ҳам ўзгартиришга қодирдир, унинг сабаби 
шундаки, товуш манбадан қулоқларгача турлича масофани босиб ўтган учун ўнг ва чап 
қулоқлар супрасига тушаётган тўлқинлар орасида фазолар фарқи пайдо бўлади. Агар товуш 
манбаи одамнинг юзи рўпарасида турган бўлса, унда =0 , 
=0 бўлади, агар товуш манбаи 
қулоқ супрасининг бир томони қаршисида жойлашган бўлса, у ҳолда иккинчи қулоқ 

---