The ministry of higher and secondary special eduction of the republic of uzbekistan

20-боб


ТАЪСИРНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ


20.1. Атроф муҳитга таъсирни таҳлил қилиш

«Таъсир қилиш» - бу ҳар қандай амалдаги ёки таклиф қилинаётган қарорнинг таъсирини билдирадиган жуда кенг тушунчадир. Таъсир қилишнинг жуда кўп турлари мавжуд экан, таъсирни таҳлил қилишнинг(impact analysis) хам жуда кўплаб турлари мавжуд.

Атроф муҳитга таъсирни таҳлил қилиш (Environmental Impact Analysis) мазмунига кўра амалга оширилган тадбирлардан атроф муҳитга сезиларли таъсирга эга бўлган оқибатларни ўрганади. Кўпгина ҳолларда аввалги башоратлар қанчалик тўғри қилинганлигини ўрганиш зарур бўлган ҳолларда амалга оширилган тадбирларнинг таъсирини таҳлил қилиш ҳам муҳим аҳамиятга эга бўлсада, асосий эътибор таклиф қилинаётган қарорларнинг таъсирига берилади. Атроф- муҳитга таъсир таҳлилини ижтимоий, жамият ёки хусусий, саноат ёки уй хўжалиги, махаллий ва давлат миқёсидаги таъсирлар учун ўтказиш мумкин. Бу лойиҳалар ва ресурсларнинг атроф-муҳитга физик таъсирини аниқлаш устида ишловчи табиатшунос олимларнинг жуда кенг фаолият соҳасидир.
Жуда кўп мамлакатларда ҳам хусусий, ҳам давлат дастур ва лойиҳаларини муҳокама қилишда унинг атроф-муҳитга таъсирини ўрганишни талаб қилувчи қонунлар мавжуд. Масалан, АҚШда 1970 йилда «Атроф муҳит тўғрисидаги акт» (National Environmental Policy ACT of 1970) қабул қилинган. Мазкур қонун федерал хизмат агентларига таклиф қилинаётган қонунлар ва «инсонни ўраб турган муҳит сифатига ҳар хил таъсир қилувчи бошқа асосий федерал ҳаракатларни» баҳолаш вазифасини юклайди. Бундай баҳолашнинг натижаси «Атроф-муҳитга таъсир тўғрисида баёнот» (Environmental Impact Statement) бўлади.
«Атроф муҳит сиёсати тўғрисидаги акт» қонунига мувофиқ асосий вазифаси «Атроф-муҳитга таъсир тўғрисида баёнот» тузиш ва атроф-муҳит ҳолати тўғрисидаги ҳисоботларни чоп қилиш бўлган Атроф Муҳит Сифати бўйича Консуллик (Council on Environmental Quality) тузилган.
«Атроф-муҳитга таъсир тўғрисида баёнот»ни тузиш табиатшунос олимларнинг иши бўлсада, иқтисодчилар ҳам бу ишда муҳим рол ўйнайдилар. Атроф-муҳитга таъсир фақат экологик муносабатлар орқали амалга ошмайди, улар, шунингдек, иқтисодий алоқалар орқали хам амалга ошади. Масалан, бир томондан баъзи дарё водийларини сув босишига сабаб бўладиган, иккинчи томондан дам олиш учун имконият яратилишига сабаб бўладиган дамба қурилиши таклиф қилинмоқда. Атроф муҳитга таъсирнинг асосий қисми бевосита сув тошқини ва унинг оқибатлари ёки ҳайвон ва ўсимликларнинг, табиий дарёда дам олиш имконияти, экин экиладиган ерлар ва бошқаларнинг йўқолиши туфайли юз беради. Лекин, бу таъсир лойиҳа таъсирида кишиларнинг ўзини тутишидаги юз берган ўзгаришлар натижасида юз бериши ҳам мумкин. Дам олувчиларнинг келиб кетиши хавонинг ифлосланишига ва йўлларда машиналарнинг тиқилинч ҳолати пайдо бўлишига сабаб бўлиши мумкин. Дам олиш имкониятларидан келиб чиққан ҳолда янги уйлар қуриш, тижоратни ривожлантириш атроф муҳитга салбий таъсир қилиши мумкин. Шундай қилиб, дамба қурилишининг атроф муҳитга таъсирининг бутун тизимини ўрганиб чиқиш учун дамба ва сув омборларининг нафақат физик таъсирини, балки кишиларнинг янги шароитга акс таъсири ва уларнинг мослашишини хам ўрганиш лозим.
Ўзбекистонда атроф муҳитга таъсирни мувофиқлаштирувчи қонунчилик асосларини ривожлантиришга катта эътибор берилмоқда. 1992 йил 9 декабрда қабул қлинган Ўзбекистон Республикасининг «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги Қонуни (ўзгаришлар билан) бу соҳада асосий қонун хужжати ҳисобланади.
Атроф муҳитга таъсир бўйича қабул қилинган баъзи қонунлар рўйхатини келтирамиз:
1. «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни, 06.05.93 й.
2. «Алоҳида қўриқланадиган табиий объектлар тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни, 07.05.93 й.
3. «Табиий бойликлар тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни, 23.09.94 й.
4. «Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни, 27.12.96 й.
5. «Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни, 26.12.97 й.
6. «Ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни, 26.12.97 й.
7. «Ўрмон тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни, 14.04.99 й.
8. «Экологик экспертиза тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни, 25.05.00 й.
Бу қонунларни тадбиқ этиш корхоналар, цехлар ва бошқа объектларнинг атроф муҳитга салбий таъсирини камайтиради. Масалан, 1999-2001 йилларда Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси органлари томонидан 4448 та корхона ва цехлар (1999 йилда-934 та, 2000 йилда – 1737, 2001 йилда – 1777 та) фаолияти тўхтатилди ва бунинг натижасида атроф мухитга зарарли чиқиндиларни ташлаш 241 тоннага, ифлослантирувчи оқаваларни чиқариш 11,5 млн м³ га камайди. Атмосферага зарарли чиқиндиларни чиқариш 1991-2001 йиллар давомида 3,81 млн. тоннадан 2,25 млн тоннага ёки 39,6 фоизга камайди. Очиқ сув хавзаларига ифлосланган саноат оқаваларини ташлаш ҳажми 1990-2001 йиллари 327,3 млн м³ дан 168,6 млн м³ га ёки 48,5% га камайди.