|
12.1.расм. Индивидуал талаб эгри чизиғи.
P – товар нархи (бир бирлик товар учун сўмда),
Q – товар миқдори (бирликлар).
12.2 расм. Талаб ва тўлашга бўлган хохишнинг нисбати
R - баћо (товар бирлиги учун сўм),
Q – миќдори (бирликлар),
S – тўлашга бўлган умумий хохиш
Ҳариднинг ҳар бир миқдорига мос равишда бозор талаби эгри чизиғидаги нуқта маълум бир харидорнинг товарнинг охирги бирлиги учун тўлашга тайёр бўлган пул миқдорини билдиради. Мазкур товар миқдори, айтайлик, уч бирлиги учун ҳақ тўлашга умумий хохиш (total willingness to pay) уч бирликнинг ҳар бири учун ҳақ тўлаш истагининг йиғиндисидир. Яъни 3 бирлик учун тўлашга бўлган умумий хохиш мос равишда 1, 2 ва 3 бирликлар учун тўлаш истагининг йиғиндисидир. Бу фикрни умумлаштириб таъкидлаш мумкинки, тўлашга бўлган умумий хохиш бу бозор талаби эгри чизиғининг пастки ва ҳарид кийматидан чапдаги юза. Мисол учун, 12.2 расмда 5 бирлик товарга ҳақ тўлаш умумий истаги чизмадаги штрихланган юзага тенг. Тўлашга умумий хохиш – бу умумий фойдани аниқлаш учун фойдаланиладиган тушунча. Яъни умумий фойда (total benefits) бозор талаби эгри чизиғи остидаги ва бошланғич нуқтадан маълум қийматгача бўлган юзага тенг.
Мазкур координаталар системасида харажатларни ҳисоблаш мантиқий жиҳатдан умумий фойдани ҳисоблаш билан бирдек. Таъкидлаш жоизки, атроф муҳит инсон иштирокисиз яратилган бўлса ҳам маълум қийматга эга. Барча харажатларни сарфланиши мумкин бўлган харажатлар сифатида тушуниш лозим.
Атроф муҳит хизматларининг ўзгарувчан харажатлари (opportunity cost) йўқотилган соф фойдага тенг, чунки хизматни таъмин этувчи ресурслар бундан буён фойда олиш мақсадларида фойдаланилиши мумкин эмас. Ресурсларни бошқа мақсадларда ҳам қўллаш мумкин бўлса, улар маълум қийматга эга бўлади. Масалан, фараз қилайлик, дарёнинг бир қисми каноэ бўйича машқлар ўтказиш ёки электр токи ишлаб чиқариш учун фойдаланилиши мумкин. Электр токи ишлаб чиқариш учун керак бўлган тўсиқ (дамба), дарё қирғоқларини сув босишини келтириб чиқариши сабабли, бу икки мақсад ўзаро зиддир. Дарёни каноэ машқлари учун сақлашнинг ўзгарувчан харажатлари электр токи ишлаб чиқаришдан йўқотилган соф фойдага тенг (ишлаб чиқариш ва тақсимлаш баҳоси ҳисоблангандан сўнг).
12.3. расм. Маржинал ва умумий харажатлар нисбати.
R- харажатлар (товар бирлиги учун сўм),
Q- миќдори (бирликлар),
S- умумий харажатлар.
Харажатларни график кўринишда акс эттириш учун чекланган ёки ўзгарувчан маржинал харажатлар эгри чизиғи (marginal opportunity cost) ва бунга мос равишда тўлаш истаги маржинал функциясидан (marginal willingness-to-pay function) фойдаланамиз. Ўзгарувчан маржинал харажатлар эгри чизиғи маҳсулотнинг охирги бирлигини ишлаб чиқариш учун қўшимча харажатларни белгилаб беради. Соф рақобат бозори шароитида, ўзгарувчан маржинал харажатлар эгри чизиғи таклиф эгри чизиги билан бир хил кўринишга эга бўлади. Умумий харажатлар (total cost) бу маржинал харажатлар йиғидисидир. 3 бирлик товарни ишлаб чиқаришнинг умумий харажатлари товарнинг 1-, 2- ва 3-бирликларини ишлаб чиқариш харажатлари йиғиндисига тенгдир. Тўлашга бўлган умумий хохиш ҳолатидаги каби, умумий харажатлар маржинал харажатлар эгри чизиғи остидаги юзага тенг (12.3 расмда штрихланган FGIJK юза).
Соф фойда фойданинг харажатлардан ортган қисмини билдиради ва бундан келиб чиққан ҳолда соф фойда таклиф эгри чизиғи остида жойлашган талаб эгри чизиғи остидаги қисмга тенг. 12.2 ва 12.3 расмлардаги ахборотни бирлаштирган 12.4 расмни кўрамиз.
12.4 расм. Соф фойданинг келиб чиқиши
y- нарх (товар бирлиги учун сўмда),
x-товар миқдори(бирликлар).
Самарали тақсимотни излаш, айтайлик, 4 бирлик маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ихтиёрий даражаси учун соф фойдани белгилаш билан бошланади. Бунинг учун умумий фойда киймати OLMNS га, умумий харажатлар эса OKNS га тенг. Демак, соф фойда KLMN юза билан белгиланади. 4 бирлик самарали тақсимот бўладими? Ҳа, агар у соф фойдани максималлаштирса. 4 бирлик соф фойдани максималлаштирадими?
Буни текшириш учун, маҳсулот бирлиги 5 тагача кўпайтирилса, нима бўлишини кўрамиз. Графикдан кўриниб турибдики, бу ҳолатда соф фойда MNR га кўпаяди. 5 бирлик самарали бўлиб ҳисобланадими?
Бу саволга жавоб бериш учун, маҳсулот миқдорини 6 бирликгача кўпайтирамиз. Графикдан кўринишича, қўшимча харажатлар (PRTQ юза) қўшимча фойда PRUQ га нисбатан кўпроқдир. Демак, RTU учбурчаги маҳслотлар миқдорини 5 тадан 6 тагача кўпайтирганда соф фойданинг канчага камайишини ифода этади.
Маҳсулотлар миқдорини кўпайтирганда ҳам, камайтирганда ҳам соф фойда камайганлиги сабабли 5 бирлик соф фойдани максималлаштирувчи киймат бўлиб ҳисобланади.
Ушбу мисолдан келиб чиққан маржинал фойда маржинал харажатларга тенг бўлганда соф фойда максимал даражага етказилиши тўғрисида ги фикр кейинги боблар учун жуда фойдали бўлиб ҳисобланади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
