The economy of enterprise

qaerda, kimga sotish, nimani, qancha, qanday qilib ishlab chiqarish lozim, degan 
savolga javob berish muhim ahamiyat kasb etadi. 
Shu va shunga o’xshash savollarga javob topishni amaliyotda xato va sinovlar 
usuli  asosida  amalga  oshirish,  hozirgi  paytda  nafaqat  korxona  uchun,  balki  butun 
jamiyat  uchun  ham  qimmatga  tushishi  mumkin.  Bunda  korxonalarning  bankrotga 
uchrashi va tugatilishi, iqtisodiyotning ayrim soha va tarmoqlarida ishlab chiqarish va 
mehnat faolligining pasayishi, mehnat samaradorligi sur’atining pastligi va hokazolar 
guvohlik  berishi  mumkin.  Xuddi  shu  qatorga  to’lovlarning  amalga  oshirilmasligi, 
muddati  o’tib  ketgan  qarzlar  va  korxonalar  faoliyatidagi  boshqa  iqtisodiy 
kamchiliklarni ham kiritish mumkin. Bularning barchasiga asosiy sabab esa o’rta va 
quyi bo’g’indagi rahbarlarning bozor iqtisodiyoti sharoitida yangicha xo’jalik yuritish 
tizimi shakl va usullarini bilmasliklaridir. 
Afsuski, korxonalar iqtisodiy bo’limlarining faoliyati ham nuqsonlardan emas. 
Kuzatuvlar shuni ko’rsatadiki, iqtisodiy bo’limlar o’z mavqeini barcha korxonalarda 
ham  saqlab  qolmagan  bo’lib,  zarur  bo’lgan  marketing  tadqiqotlarini  doim  ham  va 
to’liq  holda  amalga  oshirmaydilar,  zamonaviy  biznes  strategiyasini  yaxshi 
tushunavermaydilar.  Iqtisodchilarning  ba’zi  bir  qismi  iqtisodiyot  “shturmanlari” 
vazifasini  bajara  olmaydilar,  tashabbuskorlik  va  novatorlik  g’oyalari  o’rniga 
eskichasiga  “yuqoridan” buyruq  yoki ko’rsatma kutadilar, o’tmishda korxonalarning 
iqtisodiy  barqarorligini  ta’minlashda  o’z  o’rniga  ega  bo’lgan  va  hozirgi  bozor 
munosabatlari  davrida  ham  inkor  qilinmaydigan  tashkiliy-texnik  chora-tadbirlarni 
(zarur hollarda boshqa kategoriyadagi mutaxassislarning ishtirokida) samarali tarzda 
ishlab chiqmaydilar. 
Bugungi kunda aksari korxonalar aktsiyadorlik jamiyatlari, xolding va moliya-
sanoat  guruhlari  tuzish  yo’lidan  bormoqda.  Davlat  korxonalarning  tashabbuskorligi, 
ijodiy  izlanish  va  tadbirkorligi  uchun  keng  yo’l  ochib,  ularning  ishlab  chiqarish 
funktsiyalarini rejali iqtisodiyot davridagi kabi nazorat, limit va qattiq normalar bilan 
cheklab  qo’yayotgani  yo’q.  Ya’ni  qonunda  taqiqlab  qo’yilgan  hollardan  tashqari 
barcha  holatlarda  mustaqil  xo’jalik  faoliyati  va  erkinligi  zamonaviy  korxonalar 
faoliyatining  eng  asosiy  xususiyati  bo’lib,  mazkur  o’quv  qo’llanmada  ko’rib 
chiqiladigan barcha masalar ushbu asosda yuzaga kelgan. 
Biroq  bozor  iqtisodiyoti  avtomatik  ravishda  muvaffaqiyat  va  to’kinlikni 
ta’minlab beradi, davlat esa barcha korxonalar faoliyatiga umuman aralashmaydi, deb 
o’ylash  mutlaqo  xato  bo’lar  edi.  Davlat  iqtisodiyotning  asosiy  islohotchisi  bo’lib 
kelgan  va  hozir  ham  shundayligicha  qoladi.  Davlat  o’z  zimmasidan  ma’muriy-
buyruqbozlik  funktsiyalarinigina  soqit  qilib,  maxsus  iqtisodiy  ta’sir  choralari 
yordamida  iqtisodiyotni  nazorat  qilish  va  boshqaruv  funktsiyalarini,  shuningdek, 
iqtisodiyotning  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlarning  to’g’ridan-to’g’ri  majburiyatiga 
kirmaydigan  hamda  ularning  qo’lidan  kelmaydigan  sohalarini  rivojlanitirishdagi 
ishtirokini saqlab qolgan. 
 
17 

---

Ma’lumki,  iqtisodiyot  jamiyat  holatini,  ishlab  chiqarish  kuchlaridan 
foydalanish  va  ularning  rivojlanish  darajasini,  fan-texnika  taraqqiyoti  yutuqlaridan 
foydalanishni,  odamlarning  madaniyati  va  ma’lumoti  darajasi  va  hokazolarni  aks 
ettiradi.  «Korxona  iqtisodiyoti»  bilimlarning  mustaqil  sohasi  va  iqtisodiyot  fanining 
tarkibiy  qismi  sifatida  masalaning  aynan  shu  tomoniga  ko’proq  e’tibor  qaratadi. 
Jamiyat  uchun  zarur  bo’lgan  moddiy  boyliklardan  tashqari  milliy  daromadning  ham 
asosiy  qismi  aynan  korxonalarda  ishlab  chiqarilishi  sababli  korxonalar 
iqtisodiyotining  holati  butun  xalq  xo’jaligiga  to’g’ridan-to’g’ri  ta’sir  ko’rsatadi,  deb 
hisoblanadi.  Korxona  qaysi  tarmoqqa  mansubligi  va  mulk  shaklidan  qat’i  nazar 
qanchalik  yaxshi  va  samarali  ishlasa,  iqtisodiyot  ko’rsatkichlari  hamda  aholining 
turmush tarzi shunchalik yuqori bo’ladi. 
Bunday  sharoitlarda  xo’jalik  amaliyoti  va  fan  oldiga  birinchi  o’rinda  har  bir 
korxona,  to’g’rirog’i,  ishlab  chiqarishda  qatnashuvchi  butun  jamoaning  bozor 
munosabatlariga  asoslangan  hozirgi  iqtisodiyotning  rivojlanish  tendentsiyalari  va 
qonunlarini,  avvalo,  uning  asosiy  ko’rsatkichlari  -  talab  va  taklif  tushunchalarini 
bilishi  va  to’g’ri  tushunishi,  ikkinchidan,  milliy  iqtisodiyotning  rivojlanishi  va 
mamlakatni  rivojlangan  davlatlar  qatoriga  qo’shilishida  o’z  hissasini  qo’shishi,