The economy of enterprise

«Iqtisodiyot»  fan  sifatida  tabiatda  hamda  inson,  jamoa  va  jamiyat  hayotida 
vujudga  keluvchi  turli  xil  iqtisodiy  jarayon  va  hodisalarni  prognozlashtirish,  tahlil 
qilish va baholash bo’yicha bilimlar majmuasini ifoda etadi. U bir inson uchun ham, 
butun  jamiyat  uchun  ham  zarur  bo’lgan  moddiy  va  nomoddiy  ob’ektlarning  katta 
qismini hamda moddiy va ma’naviy ne’matlarni tayyorlash va taqsimlash usullari va 
jarayonlarini o’z ichiga oladi. Agar «Iqtisodiyot» fanining normativ jihatlari korxona, 
firma va davlatning iqtisodiy siyosatini ta’minlasa, pozitiv jihatlari esa real voqelikni 
baholaydi va tahlil qiladi hamda uning rivojlanishidagi qonuniyatlarni aniqlaydi. 
 
13 

---

Shu  tariqa  «Iqtisodiyot»  fani  izlanish  va  uslubiy  vazifalarni  bajaradi  hamda 
jamiyat  hayotining  barcha  soha  va  tarmoqlarida  qabul  qilinuvchi  amaliy  qarorlar 
uchun  nazariy  asos  bo’lib  xizmat  qiladi.  Fan-texnika  taraqqiyoti  sharoitlarida 
iqtisodiyot  fani  jamiyatda  bevosita  ishlab  chiqarish  kuchiga  aylanib  bormoqda. 
Iqtisodiy  asoslab  berilgan  hisob-kitob  va  prognozlar  «Iqtisodiyot»  fanining  muhim 
tarkibiy  qismi  sifatida  xo’jalik  tavakkalchiligining  riskini  kamaytirishga,  ishlab 
chiqarish  va  resurslardan  foydalanishni  optimallashtirishga,  shuningdek,  yangi 
texnika  va  texnologiyalarni  ishlab  chiqarishga  tatbiq  etishda  eng  to’g’ri  tanlov  olib 
borishga imkon yaratadi. 
«Iqtisodiyot»  fani  tarkibiga  tarmoqlar  (sanoat,  qishloq  xo’jaligi,  qurilish, 
transport va hokazo), funktsional («Mehnat sotsiologiyasi va iqtisodiyoti», «Iqtisodiy 
statistika»,  «Moliya  va  kredit»,  «Bahoni  shakllantirish»  va  hokazo)  kabi  turli  fan 
(«Iqtisodiy  geografiya»,  «Demografiya»,  «Iqtisodiyot  tarixi»  va  boshqalar) 
tarmoqlari  tizimi  kiradi.  «Iqtisodiyot»  fanining  bu  va  boshqa  yo’nalishlarida  chuqur 
bilimga ega bo’lish insonlarning ijtimoiy faolligini oshirish, oqilona xo’jalik yuritish, 
kadrlarni yangi iqtisodiy fikrlash ruhida tarbiyalashga katta turtki bo’ladi. 
«Iqtisodiyot»  fanining,  jumladan,  yuqorida  sanab  o’tilgan  yo’nalishlarning 
metodologik asosi, ularning poydevori bo’lib iqtisodiy nazariya xizmat qiladi. U real 
voqelik bilan bog’liq bo’lish baroabrida davlatning iqtisodiy siyosatini, uning kuchli 
va kuchsiz tomonlarini, shuningdek, iqtisodiy taraqqiyotga erishish mumkin bo’lgan 
yo’llarni  mos  keluvchi  bosqichlarida  aks  ettiradi.  Bu  maqsadda  «Iqtisodiyot»  fani 
statistik kuzatuv, gipotezalarni ilgari surish  va tekshirish, tahlil va  sintez, induktsiya 
va  deduktsiya,  iqtisodiy  jarayonlarni  modellashtirish,  tajriba  (eksperiment)lar 
o’tkazish  kabi  bir  qator  voqelikni  anglash  usul  va  uslublarini  ishlab  chiqqan  va 
ulardan  muvaffaqiyatli  ravishda  foydalanadi.  Aytish  joizki,  bu  usullar  nafaqat 
iqtisodiy,  balki  predmeti  va  tavsifiga  ko’ra,  tabiiy  va  boshqa  turdagi  fanlarda  ham 
qo’llanishi mumkin. 
Iqtisodiyot  bozor  munosabatlari  yo’lida  rivojlanayotgan  hozirgi  kunda 
e’tiborga  molik  va  echimini  topmagan  muammolar  talaygina  bo’lib,  «Iqtisodiyot» 
faniga qiziqish ortib bormoqda. Inson hayoti va faoliyatiga munosib, siyosat va davlat 
aralashuvidan xoli bo’lgan, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga yo’naltirilgan iqtisodiyotni 
barpo  etish  vazifasi  qo’yilmoqda.  P.Samuelsonning  iqtisodiyot  bo’yicha  darsligida 
ko’rsatib  o’tilishicha, “iqtisodiyot  fanini  muntazam  ravishda  o’rganib  bormaydigan 
odam  musiqiy  asarga  o’zining  bahosini  bermoqchi  bo’layotgan  garang  kishiga 
o’xshaydi”
1
. 
Shu  bilan  birga  «Iqtisodiyot»  fani  barcha  hayotiy  muhim  savollarga  tayyor 
javob  bermaydi,  chunki  iqtisodiyot  ishlab  chiqarish,  boshqaruv,  tartibga  solish, 
bashorat  qilish  sohasi  sifatida  oddiy  fan  tushunchasidan  ko’ra,  murakkabroq 
kategoriyani  anglatadi.  U  faqatgina  ilmiy  vosita  bo’lib,  iqtisodiy  voqelikni  anglash 
usuli  xizmatini  o’taydi.  Iqtisodiyot  iqtisodiy  fanning  o’ziga  xos  sinov  maydoni, 
asossidir.  Iqtisodiyotning  rivojlanish  tendentsiyalari  va  qonunlarini  ilmiy  jihatdan 
o’rganish,  «Iqtisodiyot»  fani  va  uning  alohida  tarmoqlarining  muhim  vazifasi 
hisoblanadi. 
1
 
П. Самуэлсон. Экономикс. I том. – М: МГП «АЛГОН ВНИИСИ», 1992, 6 bet. 
 
14 
                                           

---

Moddiy  ishlab  chiqarishdan  ajralgan  holdagi  real  iqtisodiyot  mavjud  emas. 
Moddiy  ishlab  chiqarish  iqtisodiyot  rivojlanishining  asosi,  xo’jalik  faoliyatining 
boshlang’ich  nuqtasi  bo’lib  kelgan  va  shundayligicha  qoladi.  Shu  sababli 
iqtisodiyotning turli darajadagi - korxona, tarmoq va butun davlat miqyosidagi  holati 
moddiy  ishlab  chiqarishning  yutuqlari,  jumladan,  moddiy  ishlab  chiqarishning  keng 
ma’noda iste’molga, yoki bugungi til bilan aytganda bozor talabiga mos kelishi bilan 
tavsiflanadi va oldindan belgilab beriladi. 
 “Iqtisodiyot doimo moddiydir” iborasi insonning hayotiy ehtiyojlari, ya’ni uy-
joy,  oziq-ovqat,  kiyim-kechak,  avtomobil  va  hokazolarga  bo’lgan  ehtiyojlaridan 
tashqari, iqtisodiyotning aholi va xalq xo’jaligi uchun zarur bo’lgan mahsulot(tovar) 
tayyorlanuvchi  moddiy  ishlab  chiqarish  sohasi  bilan  aloqasini  ham  aks  ettiradi. 
Aynan moddiy ishlab chiqarish sohasi (sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport va 
hokazo)  aholining  asosiy  qismini  ish  bilan  ta’minlaydi.  Mehnat  bilan  bandlik 
ko’rsatkichi  iqtisodiyot  holatining  o’ziga  xos  “barometri”  vazifasini  bajaradi: 
aholining mehnat bilan bandligi qanchalik  yuqori bo’lsa, ishsizlik sur’ati shunchalik 
past bo’ladi va aksincha. 
Zamonaviy fan-texnika taraqqiyoti ishlab chiqarish va iqtisodiyotning uzluksiz 
rivojlanishida  kompyuterlashtirish  va  informatizatsiya,  internet  tarmog’iga  kirishni 
ilgari  surmoqda.  Bu  esa  boshqaruv  tizimining  eng  muhim  bo’g’inlaridan  tashqari, 
ishchi  kuchining  sifatini  oshirish  vositasi  hamda  ishlab  chiqarish  jarayonini 
muvaffaqiyatli tashkillashtirish uchun turtki bo’lib xizmat qiladi. 
Biroq  moddiy  ishlab  chiqarishning  etakchilik  rolini  inkor  qilmagan  holda, 
iqtisodiyotning  rivojlanishiga  ishlab  chiqarish  infratuzilma  (transport,  aloqa, 
energetika  va  axborot  xizmati)  va  ijtimoiy  infratuzilma  (maorif,  sog’liqni  saqlash, 
umumiy  ovqatlanish,  uy-joy-kommunal  xizmati  va  boshqalar)ning  rolini  ham 
ko’rsatib  o’tishimiz  darkor.  Bu  sohalarda  ham  aholining  katta  qismi  mehnat  bilan 
band  bo’lib,  ularning  mehnati  moddiy  ishlab  chiqarish  xodimlari  mehnatidan  kam 
foyda keltirmaydi. Shundan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, iqtisodiyot - ilmiy 
kategoriyaga  qaraganda  ishlab  chiqarish  kategoriyasiga  yaqinroq  bo’lib,  fan-texnika 
taraqqiyoti,  ishlab  chiqarish  va  noishlab  chiqarish  sohalarining  o’zaro  samarali 
aloqalari,  reurslardan  oqilona  foydalanish  va  ratsional  boshqaruv  tufayli  faoliyat 
ko’rsatmoqda va rivojlanib bormoqda. 
Iqtisodiyot  doimo  dinamik  bo’lib,  sifat  va  miqdor  o’zgarishlariga  duchor 
bo’ladi.  Ba’zi  hollarda  salbiy  holatlar  (masalan,  qishloq  xo’jaligida  qurg’oqchilik, 
qoramollar o’limi; urush, terrorizm va hokazo) yuzaga kelsa ham, iqtisodiyotda ijobiy 
siljishlarga  erishish  mumkin.  Fan-texnika  taraqqiyoti,   malakali  kadrlar,  xo’jalik 
mexanizmi  va  undan  oqilona  foydalanish,  izlanish,  tadbirkorlik,  tashabbuskorlik, 
rag’batlantirish  -  bularning  barchasi  iqtisodiyotda  ijobiy  siljishlarga  erishish  uchun 
xizmat qiladi. 
Bozor  munosabatlariga  asoslanilgan  hozirgi  davrda  iqtisodiyotni  ko’tarish 
uchun  bu  va  boshqa  imkoniyatlar  avvallardagiidek  faqatgina  davlatning  qo’lida 
mujassamlangan emas, balki iqtisodiyotning asosiy ishlab chiqarish bo’g’inini tashkil 
qiluvchi  xo’jalik  yurituvchi  sub’ektlar  -  korxona,  firma,  kombinat  va  boshqa  ishlab 
chiqarish strukturasi vakillariga ham katta imkoniyatlar berilgan. 
 
 
15 

---