The economy of enterprise

м
с
и
П
И
T

Бу ерда: 
И
с
– соф инвестициялар; 
П
м
– лойиҳа келтирувчи ўртача йиллик пул маблағлари оқими, сўм. 

---

166 
Шу билан бирга қопланиш муддати лойиҳанинг даромадлилиги 
кўрсаткичи ҳисобланмайди. Шу сабабли амалиётда инвестициялар бирламчи 
капитал (қўйилма)га нисбатан даромадлилик кўрсаткичи орқали кўриб 
чиқилади ҳамда қуйидаги формула асосида ҳисобланади: 
100


К
M
Д
н
u
Бу ерда: 
Д
u 
–инвестициялар даромади, % да; 
М
н
– солиқлар тўлангандан сўнг қолган фойда, сўм; 
К - инвестициялар (бошланғич). 
У ёки бу инвестицион лойиҳани танлаш тўғрисида қарор қабул қилишда 
корхоналар қуйидаги саволларга жавоб бериши лозим: 
*
ишлаб чиқаришдаги бугунги ҳолат қанча давом этиши мумкин ва бозорда 
маҳсулотга (иш, хизматга) бўлган талаб қандай; 
*
капитал киритиш учун имкониятлар қандай; 
*
рақобатчилик фаолияти қандай; 
*
қандай муваффақият омиллари мавжуд; 
*
янги бозорга кириш учун қандай имкониятлар мавжуд. 
Иқтисодий самарадорликни баҳолашнинг 
иккинчи ҳолатида
, яъни 
маблағларни мавжуд ишлаб чиқаришга киритишда қуйидаги кўрсаткичлар 
қўлланилади: 
а) инвестицияларнинг ҳар бир сўмига тўғри келувчи қўшимча маҳсулот 
қуйидаги формула асосида аниқланади: 


к
И
ЯМ
ЯМ
Э
0
1


Бу ерда: 
Э –инвестициялар самарадорлиги; 
ЯМ
о
, ЯМ
1
– ялпи маҳсулот, мос равишда бирламчи ва қўшимча 
инвестицияларда; 
И
к
– қўшимча инвестициялар миқдори. 
б)инвестицияларнинг ҳар бир сўмига таннархнинг пасайиши: 


к
И
ТН
ТН
Q
Э
1
0


Бу ерда: 
ТН
0
, ТН
1 
- маҳсулот бирлиги таннархи, мос равишда, бирламчи ва 
қўшимча инвестицияларда; 
Q – қўшимча инвестициялар киритилгандан кейинги йиллик маҳсулот 
ҳажми, натурал ўлчов бирл. 

---

167 
в)инвестицияларнинг ҳар бир сўмига маҳсулот ишлаб чиқаришдаги 
меҳнат харажатларини қисқартириш: 


д
И
М
М
Q
Э
1
0


Бу ерда: 
М
0
, М
1
– маҳсулот бирлигига ишлаб чиқаришда сарфланувчи меҳнат 
харажатлари, мос равишда қўшимча инвестициялар киритилгунча ва ундан 
сўнг 
г)инвестицияларнинг ҳар бир сўмига фойдани ошириш: 


д
И
Ф
Ф
Q
Э
0
1


Бу ерда: 
Ф
0
, Ф
1
– маҳсулот бирлигига тўғри келувчи фойда, мос равишда қўшимча 
инвестициялар киритилгунча ва ундан сўнг. 
е) инвестицияларнинг қопланиш муддати. 
Инвестициялар самарадорлигини келтирилган формулалар асосида 
(бошқарув даражасини инобатга олган ҳолда) аниқлаш ишлаб чиқаришни 
ривожлантиришга қанча миқдорда инвестиция киритилган ва унинг натижаси 
қандай деган саволга жавоб беради, яъни у инвестицияларнинг мутлақ 
(абсолют) самарадорлигини тавсифлайди. 
Амалиётда кўпинча инвестицион қарорларнинг турли хил вариантлари 
кўриб чиқилиб, улардан энг мақбулини танлаб олишга ҳаракат қилинади. Бу 
мақсадда капитал қўйилмаларнинг солиштирма иқтисодий самарадорлик 
кўрсаткичлари қўлланиб, улар қуйидаги формула асосида аниқланади: 
Э
н
қ ТН Қ Е
н
×К min 
Бу ерда: 
ТН - маҳсулот таннархи; 
К - капитал қўйилмалар; 
Е
н
- капитал қўйилмаларнинг самарадорлик нормаси. 
Агар инвестицион қарорларнинг бир нечта вариантлари кўриб 
чиқиладиган бўлса, келтирилган харажатлар энг минимал бўлган вариант 
танлаб олинади. 
Иқтисодий 
самардорликни 
баҳолаш 
жараёнида 
киритилувчи 
инвестицияларнинг қопланиш муддатини аниқлашнинг ўзига хос ўрни бўлиб, у 
қуйидаги формула асосида аниқланади: 
Т
ок
қ К / (Ф
р1
– Ф
р0
) 
Бу ерда: 
К - асосий ишлаб чиқариш фондларига киритилувчи капитал қўйилмалар 
ҳажми; 
Ф
р1
- режалаштирилаётган даврнинг сўнгги йилидаги фойда; 
Ф
р0
- базис йилдаги фойда (режадан олдинги даврнинг сўнгги йили). 

---

168 
Капитал қўйилмаларнинг самарадорлик коэффициенти қопланиш 
мудатига тескари бўлган катталикдир. У қуйидаги формула асосида 
ҳисобланади: 
Е қ (Ф
р1
– Ф
р0
) / К 
Вақт омили, айниқса, инвестор (буюртмачи) нуқтаи назаридан 
киритилаётган ресурсларнинг ҳақиқий самарадорлигини таъминлашда катта 
аҳамият касб этади. Шу сабабли қурилиш, қайта тиклаш ва кенгайтириш, 
шунингдек, мавжуд ишлаб чиқаришни замонавийлаштириш ишлари қанчалик 
тез бажарилса, инвестор ва пудратчи учун шунчалик фойдали бўлади. Қурилган 
объектни муддатидан аввал фойдаланишга топширишдан олинувчи қўшимча 
фойда (Э
кф
) орқали иқтисодий самара қуйидаги формула асосида аниқланади: 
Э
кф
қ Е
н
Ф (Т
ш
– Т
а
) 
Бу ерда:
Е
н
- самарадорликнинг норматив коэффициенти;
Ф - муддатидан аввал фойдаланишга топширилувчи асосий фондлар 
қиймати; 
Т
ш
- объектни фойдаланишга топширишнинг шартномадаги муддати; 
Т
а
- объектни фойдаланишга топширишнинг амалдаги муддати. 
Объектларни фойдаланишга топширишнинг шартномадаги ва амалдаги 
муддатлари ўртасидаги фарқ мазкур формулада (Т
ш
– Т
а
) йил улушида акс 
эттирилиши лозим (вақт кўрсаткичи). Агар Т
ш
< Т
а 
бўлса, яъни объектни 
фойдаланишга топшириш муддати ўтиб кетадиган бўлса, инвестор кутилаётган 
фойдани олишдан маҳрум бўлади ва бошқа чиқимларга дуч келиб, бу нарса 
ҳисобий самаранинг салбий бўлишига олиб келади. Шу сабабли қурилиш ёки 
корхонани қайта тиклаш ва кенгайтириш ишлари, объектларнинг сифат 
кўрсаткичларига таъсир кўрсатмаган ҳолда қанчалик тез амалга оширилса, 
инвестициялар самарадорлиги мос равишда шунчалик юқори бўлади. 
Мисол. Мини-завод қурилишининг сметага кўра қиймати 14,5 млн сўмни 
ташкил этади. Қурилишнинг норматив муддати - 2,5 йил. Амалда заводни 2 
йилда қуриб битказиш мўлжалланмоқда. Заводнинг асосий фондлари қиймати 
ошишига олиб келмайдиган харажатлар қиймати 450 минг сўмга тенг. 
Самарадорликнинг норматив коэффициенти - 0,2. 
Заводни муддатидан олдин қуриб битказишнинг иқтисодий самараси 
қуйидагича: 
Э
дп
қ 0,2 (14,5 - 0,45) * (2,5 - 2) қ 1,4 млн. сум.