Texnologiyasi

 
1-§. Ikkilamchi tog‘ jinslari asosidagi to‘ldiruvchilar. 
Qurilishda  beton  uchun  yaroqli  to‘ldiruvchilar  zahirasi  sifatida  sanoat 
chiqindilarini  aytish  mumkin,  lekin  bu  mahsulotlardan  hali  to‘liq  foydalanilgan 
emas. 
Tog‘  kon  materiallarni  qayta  ishlash  va  ularni  o‘zlashtirishda  xamma  vaqt 
“keraksiz  deb  hisoblanadigan”  turli  tosh  jinslarni  ham  qayta  ishlashga  to‘g‘ri 
keladi.  Bu  tabiiy  konlarni  ochishda  ikkilamchi  tosh  jinslari  hajmi  yuqori  bo‘ladi. 
Ko‘pincha  foydali  kon  materiallarining  umumiy  hajmi  10....15%  ni  tashkil  etsa, 
ikkilamchi  tosh  jinslarning  hajmi  90%  ni  tashkil  etadi.  SHu  sababli  ikkilamchi 
materiallar qurilishda yaroqli bo‘lishga qaramay chiqindilar tashlanadigan joylarda 
ko‘miladi. 
Olib  borilgan  izlanishlar  shuni  ko‘rsatadiki,  temir-ruda  konidan  chiqadigan 
ikkilamchi  kvarsitlar  asosidagi  chaqiq  tosh  bevosita  granit  chaqiq  toshi  o‘rnini 
bosadi. SHu bilan birga uning tannarxi uzoqdan keltiriladigan granit chaqiq toshiga 
nisbatan  2....3  barobar  arzon  bo‘ladi.  Kvarsit  chaqiq  toshining  mustahkamlik 
chegarasi 30-35MPa ga teng betonlarda qo‘llash mumkin. 
Demak,  bu  sanoat  chiqindilari  asosidagi  to‘ldiruvchilar  texnik  talablar  va 
shartlarga  javob  bera  oladimi  degan  savol  tug‘iladi.  Birinchidan,  beton 
to‘ldiruvchilari uchun texnik talablar u olinadigan xom ashyoni qamrab oladi  va 
shu bilan birga bu talablar sanoat chiqindilari asosidagi to‘ldiruvchilar uchun ham 
taaluqlidir.  Davlat  standartlari  faqat  mahsulotning  texnik  taraflarini  emas,  balki 
uning iqtisodiy jihatlarini ham qamrab oladi. 
Hozirda  xalq  xo‘jaligi  sohasida  birinchi  navbatda  o‘zlashtirilgan  tabiiy  xom 
ashyoni  qurilishda  qo‘llash  asosiy  vazifa  hisoblanadi.  Bu  tabiatni  muhofaza 
qilishda ham samaralidir. 

---

107 
 
Ko‘p  hollarda  tabiiy  konlarni  qayta  ishlashda  chiqadigan  ikkilamchi 
materiallar  beton  uchun  yaroqli  to‘ldiruvchi  emas,  balki  ular  uchun  xomashyo 
materiallar sifatida qo‘llaniladi. 
Masalan,  Rossiyaning  “Kursk  magnit  anomaliyasi”  konidan  chiqadigan 
ikkilamchi  metamorfik  gilli  slanetslar  keramzit  olishda  xomashyo  sifatida 
ishlatiladi. 
Tabiiy konlarni o‘zlashtirishda dastlabki ochiladigan tog‘ jinslari hamma vaqt 
alohida qayta ishlanmay, ba’zida asosiy materiallar bilan birgalikda olinadi. 
Asosiy materiallar bilan birga olinadigan bunday tog‘ jinslarini turli boyitish 
vositalarida  ajratiladi.  Natijada  bo‘sh  jinslar  chaqiq  tosh  yoki  qum-chaqiq  tosh 
shaklida hosil bo‘ladi. 
Masalan,  tog‘-kon  boyitish  kombinatlarining  chiqindilari  o‘zida  temir-
kvarsitlari asosidagi chaqiq tosh ko‘rinishida uchraydi. Uning tarkibida 70% gacha 
kremnezyom va 14-18% gacha temir uchraydi. SHu bilan bir qatorda mayda qum 
(yiriklik moduli 1,64gacha) ko‘rinishida olinadi. 
Izlanishlar  shuni  ko‘rsatadiki,  bunday  sanoat  chiqindilari  asosidagi 
to‘ldiruvchilardan yuqori mustahkamlikdagi va  chidamli betonlar olib bo‘lmaydi. 
YUrtimizdagi  toshko‘mir  konlaridan  ko‘mir  olish  va  boyitishda  chiqindi 
omborlaridagi  chiqindi  terrikonlar  yig‘ilib  qolgan.  Ular  o‘zida  bo‘sh  jinslarni  va 
ko‘mirni mujassamlashtiradi. Terrikonlarda ko‘mirning yonishidan yongan jinslar 
xosil  bo‘ladi.  Izlanishlar  natijasi  shuni  ko‘rsatadiki,  bunday  yongan  jinslar 
asosidagi  g‘ovak  chaqiq  tosh  va  qumlarning  uyilma  zichligi  800-1000  kg/m
3
  ni 
tashkil etadi. Ulardan mahalliy arzon to‘ldiruvchi sifatida mustahkamlik chegarasi 
10-20MPa  ga  teng  engil  betonlar  olish  mumkin  va  bunda  sement  sarfini  keskin 
kamaytirish imkonini beradi. 
Ko‘mirni boyitish chiqindilari asosidagi xomashyo materiallar sun’iy g‘ovak 
to‘ldiruvchi agloporit shag‘ali olishda ishlatiladi. Agloporitni gilli jinslardan olish 
mumkin,  lekin  yoqilg‘i  sarfi  (toshko‘mir)  keskin  ortadi.  SHu  sababli  ko‘mir 
boyitish  chiqindilarini  qo‘llashda  yoqilg‘i  iqtisod  qilinadi.  Natijada  chiqindi 
tarkibidagi ko‘mir miqdori aglomeratsiya jarayoni uchun etarli hisoblanadi. 

---

108 
 
2-§.