Texnologiyasi

---

1 
 
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 
 
 
A.Xamidov   
 
 
BETON TO‘LDIRUVCHILAR 
TEXNOLOGIYASI 
 
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan  
oliy o‘quv yurtlarining 5340500-Qurilish materiallari, buyumlari va 
konstruksiyalarini ishlab chiqarish”  ta’lim yo‘nalishi talabalari uchun  
darslik sifatida tavsiya etilgan 
 
 
 
 
 
 
Toshkent-2020 
 

---

2 
 
ANNOTATSIYA 
 
Darslikda “Beton to‘ldiruvchilari texnologiyasi” o‘quv fanining dolzarbligi  
va  oliy  kasbiy  ta’limdagi  o‘rni,  o‘quv  fanining  maqsadi  va  vazifasi,   
b
eton 
to’ldiruvchilar turlari, xossalari va ularga qo’yilgan talablar, tabiiy to’ldiruvchilar 
olish  texnologiyasi,  tabiiy  g’ovakli  to’ldirgichlar,  sun’iy  g’ovak  to’ldirgichlar  - 
keramzit  aglaporit,  perlit,  keramporit,  komporit,  shlakli  pemza,  perlit,  dolomit,     
ishlab  chiqarish  texnologiyasi,  ularni  quritish,  kuydirish  va  sovitish, 
aglomeratsiya  jarayonining o’ziga xos tomonlari va shu kabi mavzular  uzviylik 
va  uzluksizlik  nuqtai-nazardan,  mantiqiy  ketma-ketlikda    o’z  aksini  topgan. 
Darslikning  ilovalarida    fani  o‘qitishda  qo‘llashga  tavsiya  etilgan  pedagogik 
innovatsion metodlar berilgan. 
  Ushbu 
darslik 
5340500-Qurilish 
materiallari, 
buyumlari 
va 
konstruksiyalarini  ishlab  chiqarish”  ta’lim  yo‘nalishi  talabalari  uchun 
mo‘ljallangan  bo‘lib,  shuningdek    bakalavriatning    barcha  qurilish  ta’lim 
yo‘nalishlarning  talabalari    hamda  ushbu  soha  muhandis-texnik  xodimlari  ham 
foydalanishlari mumkin.
 
 
Taqrizchilar: 
S.J.Razzaqov  -  Namangan  muhandislik-qurilish  instituti 
professori,  qurilish-texnologiya  fakulteti  dekani,  texnika 
fanlari doktori   
 
M.Mirzajonov  -  Farg‘ona  politexnika  instituti  “Qurilish 
materiallari, 
buyumlari 
va 
konstruksiya-larini 
ishlab 
chiqarish” kafedrasi mudiri, dotsent, texnika fanlari nomzodi   
 
  
 
 
 
 
 

---

3 
 
Kirish 
O’zbekiton
da  bunyodkorlik  ishlari  kun  sayin  keng  rivojlanib,  yangi  bino  va 
inshootlar, kup kavatli turar joylar, madaniy-maishiy ob’ektlar, yullar ko‘priklar va 
boshqa ob’ektlar jadal sur’atlarda qurilishi bilan birga, zamonaviy ishlab chikarish 
korxonalari ham keng ko‘lamda qurilib, ishga tushirilmoqda. Qurilish qancha ko‘p 
bo‘lsa,  qurilish  materiallariga  bo‘lgan  talab  va  ektiyoj  ham  shunchalik 
ko‘payaveradi. 
O’zbekiton  Respublikasi  Prezidentining  2019  yil,  23  maydagi  "Qurilish 
materiallari  sanoatini  jadal  rivojlantirishga  oid  qo‘shimcha  chora-tadbirlar 
tug‘risida"gi  PQ  4335-sonli  qaroriga  muvofik  Respublikamizda  raqobatbardosh 
mahsulotlarni  ishlab  chiqarish  va  eksport  qilish  bo‘yicha  barqaror  o‘sish 
sur’atlarini ta’minlash, shuningdek, korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va 
texnologik  yangilashga  qaratilgan  qurilish  materiallari  sanoatidagi  tarkibiy 
uzgartirishlarni  yanada  chuqurlashtirish  yuzasidan  tizimli  ishlar  amalga 
oshirilmokda. 
 Qarorda  2019-2025  yillarda  diversifikatsiya  qilish    va  mahsulot  turlarini 
kengaytirish  hisobiga  qurilish  materiallarini  ishlab  chiqarishning  maqsadli  
ko‘rsatkichiga  asosan      to’ldiruvchilar,  g‘isht,  sement,  ohak,  gips  va  boshqa 
qurilish materiallari hajmini  oshirish bo‘yicha ko‘rsatkichlar belgilangan. 
Beton  to‘ldiruvchilari  asosiy  qurilish  materiallari  hisoblanadi.  Ularni  ishlab 
chiqarish hajmi yildan-yilga oshib bormoqda.    
To’ldiruvchilar  –  bu  ma’lum  zarrachalar  tarkibiga  ega  tabiy  yoki  sun’iy 
materiallar  bo’lib,  bog‘lovchilar  va  suv  ratsional  aralashmasi  bilan  beton  xosil 
qiluvchi  materialdir.  To‘ldiruvchi  sifatida  asosan  maxalliy  tog‘  jinslari  va  ishlab 
chiqarish  chiqindilari  (shlaklar  va  boshqalar)dan  foydalaniladi.  Keyingi  yillarda 
qurilishda  g‘ovak  sun’iy  to‘ldiruvchilardan  tayyorlangan  engil  beton  keng 
ko‘lamda qo‘llanilmoqda. G‘ovakli to‘ldiruvchilar beton zichligini pasaytiradi, bu 
esa uning issiqlikni tutib qolish xususiyatini yaxshilaydi.  

---

4 
 
To‘ldiruvchilar beton va temir-beton konstruksiyalarning 30….50 % narhini, 
80-85% hajmini tashkil qiladi. Kapital va umuman qurilishdagi asosiy masala, bu  
to‘ldiruvchilarni ishlab chiqarish va qo‘llashni takomillashtirish, sifatini yaxshilash 
hamda    to‘ldiruvchilar  ishlab  chiqarish  texnologiyasida  ilmiy-texnik  yutuqlarni 
qo‘llashdir. 
Tosh  materiallar  va  ular  asosida  olinadigan  to‘ldiruvchilar  qadim  zamondan 
bino va inshootlarni  tiklashda keng qo‘llanilgan. 
Misrdagi  hashamatli  yodgorliklardan  fir’avn  qabrlari,  Xeops  piramidasi, 
Karnakedagi Amona  ibodatxonasi kabi ulkan  noyob yodgorliklar  eramizdan ikki-
to‘rt ming yil avval  xarsang tosh elementlari vositasida qurilgan. 
Vatanimizda    tosh  materiallarni    bino  va  inshootlarda  keng  qo‘llab 
kelinganligi  tarixiy  manbalardan  ma’lum.  Masalan    shahar  devorlari,  minoralar, 
masjid  va  qasrlar,  Buxoro,  Samarqand,  Xiva  yodgorliklari  kabi  inshootlarda  tosh 
materiallardan keng foydalanilgan.   
Asrlar  osha  tosh  materiallarni  qo‘llash  ahamiyati  osha  borgan,  ulardan 
foydalanib  ko‘plab  binolar,  to‘g‘onlar  hamda  turli  muhandislik  inshootlari 
qurilgan. 
Keyingi yillarda qurilishda beton va temir-betonlarni qo‘llash hajmi oshdi va 
beton  uchun  ishlatiladigan  to‘ldiruvchilarni  ishlab  chiqarish  hajmi  ham  bir  necha 
marta ortdi. To‘ldiruvchilarning sifati yaxshilandi, assortimenti ko‘paydi va yangi 
texnologik  usullar  ishga  tushirildi.  Xozirgi  qurilish  materiallari  korxonalari 
Vatanimizda  ishlab  chiqarilgan  yuqori  unumli  mashinalar  bilan  ta’minlangan. 
Ishlab 
chiqarishdagi 
deyarli 
hamma 
texnologik 
bosqichlar 
mexanizatsiyalashtirilgan. 
  Beton  to‘ldiruvchilari  ishlab  chiqarish  sanoatining  eng  muhim  vazifalari 
mahalliy xom ashyodan, shu jumladan sanoat chiqindilaridan  keng foydalanish va  
ishlab chiqarishni rivojlantirish, ularning sifatini oshirish va qurilishning tannarxini 
kamaytirishdir. 

---

5 
 
   O‘zbekistondagi  beton  to‘ldiruvchilar  ishlab  chiqarish  texnologiyasini 
takomillashtirishda  ko‘pgina  ilmiy  tekshirish  institutlari  va  tajribaxonalari  hamda 
markaziy institutlarining o‘rni juda ham katta. 
  Beton  to‘ldiruvchilari  texnologiyasini  rivojlantirishda    Respublika 
olimlaridan 
M.O‘razboev, 
K.Axmedov, 
A.Ashrabov, 
YU.Toshpulatov,  
B.A.Asqarov, 
E.Qosimov, 
N.A.Samig’ov, 
A.Tulaganov, 
L.M.Botvina 
X.A.Akramov,  B.X.Raximov,  X.N.Nuritdinov,  M.T.Turupov,  U.A.G‘oziev, 
.Akbarov,  X.Quldashev,  SH.T.Raximov  va  boshqa    olimlar  o‘z  hissalarini 
qo‘shdilar. 
  Akademiklar  X.A.Abdullaev,  D.S.Belyankina,  B.A.Krilov,  G.O.Mavlonov 
va boshqa olimlar juda ko‘p yangi tabiiy qurilish materiallarini topishga muyassar 
bo‘ldilar. 
   Beton  to‘ldiruvchilar  tayyorlash  texnologiyasini  takomillashtirishda 
ko‘pgina olimlar:  YU.M.Bajenov,  I.I.Axverdov,    S.M.Itskovich,  L.D.CHumakov, 
B.N.Vinogradov,  I.A.Ivanov,  YU.P.Gorlova  va  boshqalar  olib  borgan  ishlari 
salmoqli o‘rin tutadi.   
  O‘zbekistonda  qurilish  materiallari  sanoati  o‘tgan  yillar  ichida  qoloq  va 
mayda  tarqoq  hunarmandchilik  ishlab  chiqarish  holatidan  zamonaviy  va  to‘la 
avtomatlashtirilgan og‘ir industriyaga aylandi. 
  Respublikamizdagi  qurilish  materiallari  ishlab  chiqaruvchi  zavodlar  yuqori 
unumli mashina va agregatlar bilan jixozlangan.