Texnologiyasi fakulteti t. R. Abdurashidov nomidagi «yuqori molekulali birikmalar va plastmassalar texnologiyasi» kafedrasi

ATROF – MUHIT MUHOFAZASI 

---

114 
Insoniyat jamiyatining taraqqiyoti hozirgi kunga kelib, bir-biri bilan bog‗liq 
bo‗lgan va hal etilishi jihatdan ham dolzarb bo‗lgan global muammolarni vujudga 
kelishi bilan xarakterlidir. Ana shunday hozirgi kunning dolzarb muammolaridan 
biri bu ekologik muammolar bo‗lib, u nafaqat bir mintaqa, balki butun insoniyat, 
hayvonot, nabodot olamiga xavf solmoqda. O‗zbekiston Respublikasi 1-Prezidenti 
I. Karimov ta‘kidlaganidek, ―Ekologiya hozirgi zamonning keng miqyosdagi 
keskin ijtimoiy muammolaridan biridir. Uni hal etish barcha xalqlarning 
manfaatlariga mos bo‗lib, sivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi ko‗p jihatdan 
ana shu muammolarni hal qilinishiga bog‗liq‖. Jahon miqyosida yuz bergan 
jarayonlar tahlili shuni ko‗rsatadiki, hozirgi vaqtda insoniyat uchun nihoyatda 
o‗tkir va dolzarb bo‗lib turgan global ekologik muammolar quydagilardan iborat: 
- Iqlim o‗zgarishlari, ozon qatlamining yemirilishi; 
- Cho‗llashish va yerning degradsiyasi; 
- Bio xilma-xilliklarning qisqarishi; 
- Ichimlik suvining ifloslanishi va yetishmasligi; 
- Aholi sonining ortib borishi; 
- Ortiqcha hajmdagi chiqindilarning hosil bo‗lishi va ularni zararsizlantirish 
muammolari; 
- O‗rmon va tuproq inqirozi. [22] 
Darhaqiqat, bugungi tabiat muvozanatidagi o‗zgaruichan ahvol dunyo 
jamoatchiligidan jiddiy bosh qotirishni talab qiladi. Respublikamizda ham 
mustaqillikning dastlabki yillaridanoq milliy ekologik qonunchilik negizlari 
asosida inson va millat manfaatlari yaqqol ustuvorlik qiladigan mukammal 
ekologik siyosat – haqiqiy ma‘nodagi institut qaror topdi. O‗zbekiston umumjahon 
ekologik muammolarni hal qilish siyosatining sub‘ektiga aylandi. 
Xususan, O‗zbekistondagi ekologik muammolar Orol dengizi bilan bog‗liq. 
Orol dengizi havzasidagi tahlikali vaziyatning yechimida barcha davlatlar 
manfaatlarini uyg‗unlashtirish zaruriyatini anglagan O‗zbekiston rahbariyati 

---

115 
mustaqillikning dastlabki davrlaridan boshlab ushbu ekologik tanglikni bartaraf 
etish choralarini ko‗ra boshladi. 
1993 yil O‗zbekiston Respublikasi 1-Prezidenti Islom Karimov Birlashgan 
Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasining 48-sessiyasida so‗zlagan nutqida 
dunyo hamjamiyati diqqat e‘tiborini narkobiznes, xalqaro terrorizm, diniy 
ekstremizm, Afg‗onistondagi tahlikali vaziyat bilan bir qatorda Orol dengizi 
fojeasiga qaratdi. Orol muammosi, nafaqat O‗zbekiston yoki Markaziy Osiyoning, 
balki butun dunyoning muammosi ekanligini tashvish bilan ta‘kidlab o‗tdi. 
Davlatimiz rahbari ekologik fojealarni bartaraf etishda BMTning rolini 
kuchaytirish lozimligi hamda O‗zbekiston bu borada ushbu xalqaro tashkilot bilan 
doim hamkorlik qilishga tayyor ekanligini alohida ta‘kidlagan edi. 
Zotan, XXI asrning olamshumul fojeasi deb tan olingan ushbu ekologik 
bo‗ronni bartaraf qilish birgina O‗zbekiston yoki Markaziy Osiyo davlatlari 
imkoniyati darajasida emas, balki faqatgina jahon hamjamiyati, yirik xalqaro 
tashkilotlar, nodavlat uyushmalar bilan o‗zaro hamkorlikni kuchaytirish orqaligina, 
ushbu muammo echimini topish mumkin.
Shunday ekan, bu muammolarning yechimi barcha davlatlarning moddiy, 
texnik, texnologik, intellektual imkoniyatlarini birlashtirishdan tashqari, bu 
jarayonda inson omili rolini rivojlantirishni taqozo etmoqda. Shuni ta‘kidlash 
joizki, hozirda ekologik siyosat borasida olib borilayotgan ishlarning samarali, 
ko‗p jihatdan, fuqarolar ekologik ongi va madaniyatini rivojlanishiga bog‗liq. 
Shunday 
ekan, insoniyat ijtimoiy iqtisodiy, ma‘naviy-madaniy hayot 
taraqqiyotining mezonlari tizimida ekologik ong va ekologik madaniyat 
ustivorlashuvi qonuniyat maqomiga ega bo‗lishi shart. Shundagina ekologik ong 
va madaniyat asosida insonlar tabiiy atrof-muhit muhofazasi bilan bog‗liq 
vazifalarni o‗rganish, ularni hal etish va bajarish muammolar yechimini topishga 
urinadilar. 
Zaxarli moddalarning insonga, xayvonlar va o‗simliklarga eng minimal 
ta‘sirini aniqlash uchun 200 xil modda uchun chegaraviy mumkin bo‗lgan miqdor 
(CHMM) ishlab chiqilgan. 

---

116 
CHMM asosan quyidagi ko‗rsatkichlar asosida ishlab chiqilgan: 
1. U yoki by moddaning chegaraviy mumkin bo‗lgan miqdori deb uning 
shunday miqdorini tanlab olinadiki, shu miqdordagi xar qanday modda insonga 
ta‘sir ko‗rsatganda uning ish qobiliyatini kamaytirmaydi va salomatligi, 
kayfiyatiga xech qanday ta‘sir ko‗rsatmaydi. 
2. Zaharli moddalarga moslashish noxush xisoblanib, o‘rganilayotgan 
miqdorning mumkin emasligining isboti xisoblanadi. 
3. Zaxarli moddalarning o‗simliklarga, iqlimga, atmosfera havosining 
tiniqligiga va aholining yashash sharoitlariga noxush ta‘sir ko‗rsatayotgan 
miqdorini mumkin bo‘lmagan miqdor deb belgilansin. 
Xar bir modda uchun tegishli CHMM qabul qilingandir. 
Xavoni changdan tozalashning quyidagi usullari mavjuddir: 
1) gravitatsion usuli; 
2) quruq inersion va markazdan ko‘chma kuch asosida tozalash usuli; 
3) xo‗llash usuli; 
4) filtrlash usuli; 
5) elektrostatik usul; 
6) tovush va ultratovush yordamida koagullash ycyli. 
Atmosfera havosini zaxarli gazlardan tozalash jarayoni asosan gazlarni 
suyuqlik va qattiq jism chegara sirtlarida boruvchi kimyoviy uzgarishlar xisobiga 
olib boriladi. Zaxarli gaz moddalarning fizik-kimyoviy xossalari, ularni ajratib 
olinish sharoitlariga binoan ylarni tozalash uchun aksariyat hollarda quyidagi 
usullar qo‗llaniladi: 
1. Adsorbsiya. 
2. Absorbsiya. 
3. Katalitik. 
4. Tepmik. 
Kimyo sanoatida suv-xom ashyo, erituvchi, reaksion muhit, ekstragent, 
absorbent sifatida, moddalar, uskunalarni sovitish va isitishda, tayyor 
maxsulotlarni va uskunalarni yuvishda ishlatiladi. Texnologik jarayonlarda 

---

117 
ishlatilgan suv turli xil moddalar bilan ifloslanadi. Masalan, mineral o‗g‗itlarni 
ishlab chiqarishdagi oqova suvlar kislota, ishqor va tuzlar bilan ifloslanadi: neftni 
qayta ishlash korxonalarning suvlari -neft maxsulotlari, yog‘, moy, fenol, sirt-aktiv 
moddalar bilan ifloslangandir; plastmassa buyumlarini ishlab chiqarish 
kopxonalarining suvlari tarkibida monomerlar, yuqori-molekulyar birikmalar, 
saqich va x.k. moddalar bor. 
Oqova suvlarning ifloslik darajasi quyidagi ko‗rsatgichlar orqali aniqlanadi: 
1) orgonaleptik ko‗rsatgichlar (rangi, xidi, mazasi, tiniqligi va x.k). 
2) fizik kimyoviy ko‗rsatgichlar (pH, temperatura, elektroo‘tkazuvchanlik, 
suvning qattiqligi, qovishqoqligi, zichligi, sipt tarangligi va x.k). 
3) erigan organik va anorganik moddalarning miqdori, kislorodning kimyoviy 
(XPK) va biokimyoviy (BPK) sarflanishi. 
4) kolloid, mayda va yirik dispersli zarrachalarning miqdori.
 
Oqova suvlarning bir necha sinflanishi mavjuddir. Iflos suvlarning bip necha 
sinflanishi mavjuddir. Iflos suvlarning effektiv tozalash sxemasini tanlab olish 
uchun eng qulay bo‗lgan sinflanish - bu L. A. Kulskiy sinflanishidir. Ushbu 
sinflanishga binoan suvlar 4 guruhga bo‘linadi: 
1 gupuh - suvda erimaydigan yirik dispersli zarrachalar bilan ifloslangan 
suvlar, zarrachalar kattaligi l0
-3
-10
-7
m. 
2 guruh - suvda erimaydigan mayda dispersli va kolloid zarrachalar bilan 
ifloslangan suvlar , zarrachalar kattaligi l0
-7 
- 10
-9
m. 
3 guruh - suvda erigan organik moddalar bilan suvlar. 
4 guruh suvda erigan anorganik moddalar bilan ifloslangan suvlar (kislota, 
ishqor, tuzlar).
 
Oqova suvlarning xar bir guruhiga o‘ziga xoc tozalash usullari mavjud bo‗lib, 
ular quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 
1) mexanik tozalash usullari (tindirish, filtrlash, sentrifugalash); 
2) fizik-kimyoviy usullar (flotasiya, adsorbsiya, flokulyasiya, koagulyasiya, 
ekstraksiya, ion almashinish usuli); 
3) kimyoviy usullar (neytrallash, oksidlash, qaytarish, termooksidlash). 

---

118 
Asosiy qonunimizda davlat ekologiya siyosatining asosiy yo`nalshlari belgilansa, 
ushbu konstitutsion qoidalarga mos ravishda qabul qilinadigan qonunlarda atrof 
tabiiy muhitni muofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning
talablari, mexanizmi mustahkamlanadi. 
Respublikamiz mustaqilikka erishgandan so‗ng O‗zbekiston Respublikasi 
quyidagi qonunlari qabul qilindi: 
O‗zbekiston Respublikasining «Tabiatni muhofaza qilish to‗g‗risida» gi 
qonuni; 
O‗zbekiston Respublikasining «Alohida muhofaza etiladigan tabiiy 
xududlar to‗g‗risida» gi qonuni; 
O‗zbekiston Respublikasining «Davlat saniyatariya nazorati to‗g‗risida» gi
qonuni; 
O‗zbekiston Respublikasining «Suv va suvdan foydalanish to‗g‗risida» gi 
qonuni; 
O‗zbekiston Respublikasining «Atmosfera havosini muhofaza qilish 
to‗g‗risida» gi qonuni; 
O‗zbekiston Respublikasining «O‗simlik dunyosini muhofaza qilish va
ulardan foydalanish to‗g‗risida» gi qonuni; 
O‗zbekiston Respublikasining «Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va
ulardan foydalanish to‗g‗risida» gi qonuni; 
O‗zbekiston Respublikasining «Yer kodeksi»; 
O‗zbekiston Respublikasining «Yer osti boyliklari to‗g‗risida» gi qonuni; 
O‗zbekiston Respublikasining «Davlat yer kadastri to‗g‗risida» gi qonuni; 
O‗zbekiston Respublikasining «O‗rmon to‗g‗risida» gi qonuni; 
O‗zbekiston Respublikasining «Ekologik ekspertiza to‗g‗risida» gi qonuni; 
O‗zbekiston Respublikasining «Metrologiya to‗g‗risida» gi qonuni; 
O‗zbekiston Respublikasining «Standartlashtirish to‗g‗risida» gi qonuni; 
O‗zbekiston Respublikasining «Xizmat va mahsulotlarni sertifikatlashtirish 
to‗g‗risida» gi qonuni; 

---

119 
O‗zbekiston Respublikasining «Aholini va xududlarni tabiiy hamda 
texnogen xususiyatlari favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‗g‗risida» gi 
qonuni; 
O‗zbekiston Respublikasining «Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi
to‗g‗risida» gi qonuni; 
O‗zbekiston Respublikasining «Radiatsiya xavfsizligi to‗g‗risida» gi 
qonuni va boshqalar. 
Ushbu qonunlarda tabiatni muhofaza qilish, tabiiy obektlardan oqilona 
foydalanish va aholining ekologik xavfsizligini ta‘minlash bilan bog‗liq ijtimoiy
munosabatlarning maqsadi, vazifasi, obekt va subektlari, tabiiy resurslarning
huquqiy holati, ushbu sohada yuridik va jismoniy shaxslarning huquqlari, 
majburiyatlari, erkinliklari, kafolatlari va vakolatlari, tabiiy resurslardan 
foydalanish va ularni muhofaza qilish tartibi, muddati va talablari, ekologik
qonunchilik talablarini buzganlik uchun yuridik javobgarlik chora-tadbirlari
kabi ekologik-huquqiy qoida talablari belgilangandir. Biokimyoviy usullar - tirik 
organizmlarning organik ifloslantiruvchi moddalarning oziqa sifatida iste‘mol 
qilishiga asoslangandir. 
Yuqorida keltirilgan usullar 2 turga bo‘linadi: regenerativ usullar - 
ifloslantiruvchi moddalarni suvdan ajratib olib ularni qayta ishlatishga asoslangan; 
destruktiv 
usullar 
eca 
ifloslantiruvchi 
strukturasini 
buzib 
yuborib 
zararsizlantirishga asoslangandir. 
Hozirgi zamonda atmosfera havosini zaxarli gazlar bilan ifloslanishi 
kamaytirish maqsadida ko‘pincha balandligi 100 m dan 400 m gacha bo‗lgan 
trubalardan foydalaniladi. Ushbu tadbir aytarli samara bermasa ham, lekin chiqindi 
hosil bo‘layotgan va tashlanayotgan yerlarda uning miqdorini chegaraviy mumkin 
bo‗lgan miqdorgacha (CHMM) tushirish imkonini yapatadi. Trubkalar balandligini 
oshirish usha yerning o‘zida iflos moddalarni mezomasshtab va uzoq tarqalish 
zonalariga tushishini ta‘minlaydi, ya‘ni yaqin (maxalliy) tarqalish xonasida uning 
miqdorini kamaytiradi. Masalan: 200 m li trubadan tashlanayotgan chiqindi 
moddalar 75-250 m li padiyclap tapqaladi. 

---

120 
Atmosfera havosining tozaligini saqlash maqsadida hozirgi kunda quyidagi 
tashkiliy chora-tadbirlarni amalga oshiriladi: 
1. Shaxarlarda atmosfera havosini kuchli ifloslantiruvchi sanoat korxonalarini 
joylashtirish
 
mumkin
emas (masalan: kimyoviy, metallurgiya va x.k). 
2. Qurilayotgan sanoat korxonalarini aholi zich joylashgan yerlardan uzoqroq 
joyga shamol yo‘nalishini xisobga olgan holda joylashtirish kepak va yning 
atrofida sanitar ximoya zonalarini barpo qilish zarur. 
3. Havoga chiqarilayotgan gazlarning zaxarlilik darajasiga qarab sanoat 
korxonalarini 5 sinfga ajratilgan va ularning xar biriga quyidagi sanitar ximoya 
zonalarini belgilangan: 
I - 1000 m, II - 500 m, III – 300 m
,
IV - 100 m, V - 50 m.
Ushbu ximoya zonalarining maydoni ko‘kalamzorlashtirilgan bo‗lishi kerak. 
Chunki 1 m
2
barg yuzaci 1,5-3,0 gr gacha changni va 1 gr yashil o‗simlik maydoni 
esa 8 kg/soat CO
2
gazini yutishi mumkin. 
4. Sanoat korxonalari albatta tepalik va shamol yaxshi yuradigan yerlarga 
joylashtirilishi kerak. 
5. Zaxarli gazlarni tashlaydigan trubalarning balandligi 250 - 300 m. bo‘lishi 
kerak. 
6. Yoqilg‗ilarni gaz va elektr turlari bilan almashtirish kerak. 
7. Yoqilg‗i sifatida foydalanilayotgan neft va gaz tapkibidagi oltingugurtni 
tozalash uchun ularga maxsus ishlov berish kerak. 
8. Atmosfera havosini ximoya qilishning eng asosiy chora -tadbirlaridan biri 
tozalagich moslamalarini va inshoatlarini qurishdir. 
Lekin yuqorida keltirilgan chora-tadbirlar atmosfera havosini ifloslanishidan 
saqlash uchun yetarli emasdir. Buning uchun eng avvalo sanoat korxonalarida 
hosil bo‘layotgan chiqindilarning miqdorini keskin kamayishiga erishishimiz 
zarurdir. 
Zaxarli gazlarni miqdorini kamaytipishning texnologik choralari texnologik va 
konstruktiv 
o‘zgartirishlar yig‗indisidan tashkil topgan. Ular quyidagi 
yo‘nalishlarda amalga oshiriladi: 

---

121 
1. Texnologik jarayonlarni borishi davomida zaxarli moddalarni hosil bo‘lish 
mexanizmini o‘rganish. 
2. Asosiy inshoatlar konstruksiyasini takomillashtirish. 
3. Xom ashyo sifatida ishlatiladigan zaxarli moddalarni kam zaxarli yoki 
umuman toza turlari bilan almashtirish. 
4. Chiqindisiz texnologik jarayonlarni tashkil qilish. Yuqoridagi texnologik 
tadbirlar ichida zaxarli moddalarni hocil bo‘lish mexanizmini o‘rganish eng asosiy 
o‘rinni egallaydi. 
Yuqoridagi 
qonunlarga 
asoslanib 
aytish 
mumkinki, 
―chiqindisiz 
texnologiya‖ atamasi shartli bo‗lib, uning o‗rnida ―toza‖ yoki ―ekologik toza 
texnologiya‖ atamalarini qo‗llash maqsadga muvofiqdir. Chunki muhandislik 
amaliyotida 100% chiqindisiz texnologiyalarni amalda joriy etish katta mablag‗ni 
talab qiladi: loyihalash ishlari, murakkab texnologik jarayonlar va zamonaviy 
asbob uskunalarni yaratishni taqozo etadi. 
―Chiqindisiz texnologiya‖ inson ehtiyojlarini qondirish, bilim, usullar va 
vositalarni amalda tadbiq etish, tabiiy resurslardan va energiyadan unumli 
foydalanishni ta‘minlash va atrof-muhitni muhofazalash demakdir. ―Chiqindisiz 
texnologiya‖ - bu mahsulotning shunday ishlab chiqarish usuliki, unda xom-ashyo 
- ishlab chiqarish - iste‘mol qilish - ikkilamchi xom-ashyo resurslari siklida 
energiya va xom-ashyolardan unumli va kompleks ravishda qo‗llaniladi va tabiiy 
muhitga etkazilgan har qanday ta‘sir uning normal holatidan chiqara olmaydi. 
Ushbu ta‘rifda 3 holatni ajratish mumkin: 
1. Chiqindisiz ishlab chiqarish negizini inson tomonidan ongli ravishda 
tashkil etilgan va rostlangan texnogen moddalarning aylanib turishi tashkil etadi. 
2. Xom-ashyo tarkibidagi barcha komponentlardan unumli foydalanish, iloji 
boricha energiya resurslari potensialidan to‗laroq foydalanishning majburiyligi. 
3. Chiqindisiz texnologiya tabiiy muhitga ta‘sir qilib uning normal 
ishlashiga ta‘sir etmaslik. 
Kam chiqindili texnologiya mahsulot ishlab chiqarishning shunday usuliki, 
unda tabiiy muhitga yetkazilgan zararli ta‘sir ruxsat etilgan sanitar-gigienik 

---

122 
me‘yorlardan oshmaydi. Ishlab chiqarish korxonalarida texnik, tashkiliy va 
iqtisodiy sabablar tufayli xom-ashyoning ma‘lum bir kichik qismi chiqindi bo‗lib 
qolishi mumkin va ular ekologik xavfsiz joylarda saqlanadi yoki ko‗miladi. 
Shuni alohida ta‘kidlash joizki, kam chiqindili ishlab chiqarishni tashkil 
etishning asosiy sharti – korxonada foydalanishga yaroqsiz chiqindilar va xususan, 
zaharli moddalarni zararsizlantirish sistemasining mavjudligidir. Chiqindilarning
miqdori yoki atrof-muhitga yetkazadigan ta‘siri ularning ruxsat etilgan chegaraviy 
konsentratsiyalaridan ortmasligi kerak. 
Shuni ham yodda tutish kerakki, ―chiqindisiz va kam chiqindili 
texnologiyalar‖ atamasi tabiiy resurslar, xom-ashyolarga kompleks (hamma 
tomonlama) ishlov berish, resurslardan unumli foydalanish, qo‗shimcha (ikkinchi 
darajali) mahsulotlar, ishlab chiqarish chiqindilari, iste‘molga yaroqsiz bo‗lib 
qolgan chiqindilar, ikkilamchi materiallar resurslari, ikkilamchi energiya resurslari, 
iqtisodiy zarar kabi atamalar bilan uzviy bog‗liqdir. 
Fan va texnikaning rivojlanishi va yangi texnologiyalarning ishlab 
chiqarishda keng joriy etilishi natijasida insonning tabiatga ko‗rsatilayotgan ta‘siri 
(antropogen ta‘sir) jadallashib bormoqda. Inson va tabiat orasidagi o‗zaro 
munosabatlar murakkablashib, ushbu ta‘sir tabiiy omillar bilan qiyoslanadigan 
darajaga yetdi. Shuning uchun atrof muhitni muhofaza qilish hozirgi davrning eng 
dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Biosferada antropogen ta‘sir qilish shu 
darajaga borib yetdiki, yer yuzida ham tabiiy o‗zgarishlar ro‗y berib, ba‘zi 
mintaqalarda hayot kechirish amri mahol bo‗lib qoldi. 
Atrof-muhitni muxofaza qilish, tabiiy resurslardan tejamkorona va oqilona 
foydalanish, chiqindisiz va kam chiqindili texnologiyalarni ishlab chiqarish 
korxonalarida keng joriy etish kabi masalalar eng muhim va o‗z yechimini 
kutayotgan umumdavlat vazifalariga kiradi. 
Respublikamiz va xususan, viloyatimiz miqyosida jiddiy va keskin ekologik 
vaziyatlarni vujudga kelishining asosiy sababi ishlab chiqarish o‗sish sur‘atlarining 
tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirish sur‘atlardan bir necha 
marotaba yuqoriligidadir. Ushbu maqsadlar uchun ajratilayotgan mablag‗lar (u 

---

123 
milliy daromadning 1,5-2% ni tashkil etadi) kerakli miqdoriga nisbatan bir necha 
o‗nlab marotaba kamdir. Rivojlangan mamlakatlarda esa, bu ko‗rsatgich korxona 
mablag‗ining 25-30% ni tashkil etmoqda. 
Ko‗p o‗n yilliklar davomida vujudga kelgan ekologik muammolarga siyosat 
aralashib, ularga panja orqasidan qarab kelindi. Ularni nazar – pisand qilmaslik shu 
darajaga etdiki, kelib chiqish sabablari hamma tomonlama o‗rganilmay qoldi. 
Natijada atmosfera havosi, tuproq va suv manbalari zaharlandi, atrof – muhitga 
misli ko‗rilmagan darajada zarar yetkazildi. 
Plyonka ishlab chiqarish maqsadida presslash, ekstruziyalash va boshqa 
ishlov berish usullari, sanoatning ko‗pgina tarmoqlarida keng qo‗llaniladi. 
Ma‘lumki, turli xil oziq-ovqat mahsulotlari (don va un mahsulotlari, sut, 
muzqaymoq, pishloq, patir, qaymoq, yog‗—moy mahsulotlari, ichimliklar, go‘sht 
va baliq mahsulotlari, olma, anor, shaftoli, o‗rik, uzum va ulardan olinadigan 
ichimlik va shirinliklar, quritilgan kukunlar va hokazolar) ning o‗rash, qadoqlash, 
saqlash va bir joydan ikkinchi joyga uzatish uchun turli plastmassalardan 
tayyorlangan plyonkalar, ishga chidamli xaltalar, quvurlar, quti
, 
savat va 
idishlardan keng foydalaniladi. Buning uchun, tabiiy polimerlar (sellyuloza, 
kraxmal, tabiiy kauchuk, ipak, turli xil katronlar), sintetik polimerlar 
(polimerlanish va polikondensatlash reaksiyalari tufayli olinadigan polietilen, 
polipropilen, 
polistirol, 
polivinilxlorid, 
polimetil-metakrilat, 
poliamid, 
poletilentereftalat, epoksid va poliefir katronlari va xokazolar) va sun‘iy polimerlar 
(ya‘ni, tabiiy polimerlarga kimeviy ishlov berish yuli bilan olinadigan polimerlar 
— xlorkauchuk, sellyuloza efirlari va xokazolar) keng ishlatiladi. Lekin 
polimerlarning tarkibi, tizimi va xossalarini kerakli darajada o‗zgartirish uchun 
tarkibiga 
ma‘lum 
miqdorda 
qo‘shimcha 
moddalar 
(yumshatgichlar 
(plastifikatorlar}, ranglovchi moddalar, to‘ldirgichlar, barqarorlashtiruvchi
moddalar (stablizatorlar) kiritiladi. Odatda bunday materiallar plastmassa deb 
ataladi. 
Shuni aloxida ta‘kidlash kerakki, oziq — ovqat sanoatida
qo‘llaniladigan polimer materiallariga va ular asosida xosil qilinadigan polimer 

---

124 
kompozitsion materiallarga yagona gigienik va ekologik talab qo‘yiladi; polimer 
tarkibidagi qo‘shimcha moddalar oziq —ovqat maxsulotlarining sifatiga, ta‘mi va 
xidiga zarar yetkazmasligi kerak. Shuning uchun polimerlar tarkibiga kiritilgan 
moddalar, ularning asosiy xossalari va ularga qo‘yiladigan talablar xaqida 
batafsilroq to‘xtalib utamiz. 
1. Ma‘lumki polimerlanish reaksiyalarini tezroq kechishi uchun xar bir polimerga
mos katalizatorlardan, ya‘ni reaksiya tezligini oshiruvchi moddalardan 
qo‘llaniladi. Katalizator sifatida kislotalar (H
2
SO
4
, H
3
PO
4
, HC1 va boshqalar), 
Lyuis kislotalari (A1S1z, TiCL
4
, ZnCI
2
va boshqalar) Fridel — Krafts 
katalizatorlari (umumiy formulasi MeXn, bu erda Me —bor, alyuminiy, titan, 
qalay va boshqalar, X —galogen (J
2
, JC1, JBr va boshqalar) qo‘llaniladi. Reaksiya 
kechadigan muxitda katalizatorlarning konsentratsiyalari 10
-4
—10
-2
kmol/l ni 
tashkil etishi mumkin. 
1. Ushbu katalizatorlar polimerlanish reaksiyalari tufayli olinadigan polimer 
kukunlari tarkibida qoldiq shaklida qolib ketishi mumkin. Shuning uchun, odatda 
polimerda anorganik birikmalarning qoldiqlari kulchanlik miqdori bilan 
ifodalanadi. Masalan, oziq-ovqat maxsulotlarini o‘rash uchun tavsiya etilgan 
polietilen plyonkalarining tarkibida kulchanlik 0,02% dan oshmasligi kerak. Shuni 
yodda tutish kerakki, tayyor polimer maxsuloti tarkibida qolgan katalizatorlarning 
nixoyatda kichik miqdori polimer materialining eskirishini tezlashitirishi mumkin. 
2. Polimerlanish reaksiyasi kechishi uchun shunday moddalar xam qo‘llaniladiki, 
ular 
polimerlanish 
initsiatorlari 
(tashabbuskorlari) 
deb 
ataladi. 
Ular 
kislorodorganik va anorganik perekislar, gidroperekislar xamda diazobirikmalari 
bo‘lishi mumkin. Ushbu initsiatorlar issiqlik ta‘sirida parchalanib, ozod 
radikallarni xosil qilish qobilyatiga ega. Perekislarning parchalanishi tufayli
paydo bo‘lgan maxsulotlar biologik faol xisoblanadi. Polimerlanish initsiatorlari 
va ularning parchalanishi tufayli paydo bo‘lgan maxsulotlarning tayyor polimer 
tarkibidagi miqdori 0,2% dan oshmasligi kerak. 
3. Polimer maxsulotlari xossalarini uzoq muddatlarga saqlab qolish 
maqsadida ularning tarkibiga barqarorlashtiruvchi moddalar (stabilizatorlar) 

---

125 
kiritiladi. Ular biologik faol moddalar bo‘lib, polimer bilan kimyoviy bog‘langan 
bo‘ladi. Ular vaqtning o‘tishi bilan polimer tarkibidan diffuziya bo‘lib, tashqi 
muxitga chiqishi mumkin. Polimerlarda termostabilizatorlar sifatida kalsiy 
stearati, rux stearati, bariy stearati, qo‘rg‘oshin stearati va boshqalar nixoyatda 
keng ishlatiladi. Kalsiy stearati va rux stearati, shuningdek, kompleks 
stabilizatorlar tarkibiga kiradigan ushbu stearatlar zaxarsiz moddalar xisoblanadi. 
Lekin, kadmiy, bariy va qo‘rg‘oshin stearatlari nixoyatda zaxarlidir. Masalan, 
oziq-ovqat sanoatida qo‘llaniladigan polivinilxlorid maxsulotlarini
barqarorlashtirish maqsadida epoksidlashtirilgan soya moyi qo‘llaniladi. Soya 
moyi uncha zaxarli emas, ammo polimer tarkibiga undan ko‘proq kiritilishi 
polimerdan boshqa qo‘shimcha moddalarni ajralib chiqishini kuchaytirib yuborishi 
mumkin. 
4. Ko‘pgina xolatlarda polimer tarkibiga yumshatgichlar (plastifikatorlar) kiritiladi. 
Bundan asosiy maqsad —polimerga ishlov berishni osonlashtirish, plastik 
(yumshoq) va sovuqqa chidamli maxsulotlar olishdan iboratdir. Polimer 
kompozitsiyasi tarkibiga plastifikator kirg‘izish polimer bilan boshqa qo‘shimcha 
moddalarni aralashtirishini osonlashtiradi va eng muximi, ishlov berish xaroratini 
pasaytirishga 
olib 
keladi. 
Bundan 
tashqari, 
plastifikator 
plastmassa 
maxsulotlarning yonmasligini ta‘minlaydi, issiqqa va nurga chidamliligini 
oshiradi. 
Plastifikatorlar sifatida xam quyi molekulyar va xam yuqori molekulyar birikmalar 
qo‘llanilishi mumkin. Aromatik va alifatik karbon kislotalarning efirlari, fosfor 
kislota, epoksidlashtirilgan birikmalar, poliefirlar, glikol va monokarbon 
kislotalarning efirlari polimerlarning asosiy plastifikatorlari xisoblanadi.
Shuni aloxida ta‘kidlash kerakki, xozirgi paytda 2000 tadan ziyodroq 
polimerlarga qo‘llaniladigan plastifikatorlar mavjud 
Ammo oziq-ovqat maxsulotlari uchun mo‘ljallangan polimer maxsulotlarini 
ishlab chiqarishda ularning nixoyatda sanoqli turlari (glitserin, parafin moyi, 
etanolaminlar, ftal, sebatsin, adipin va limon kislotalarining efirlari, shuningdek, 
quyi molekulyar poliefirlar) qo‘l keladi.
 
Sebatsin va limon kislotalarining efirlari, 

---

126 
stearin kislota va uning tuzlari (kalsiy stearat va rux stearat) zaxarsiz 
plastifikatorlar xisoblanadi. Bundan tashqari, glitserin, triatsetin, kastor moyi, 
mono-, di- va trietanolaminlar va ularning tuzlari xam zaxarsiz plastifikatorlar 
xisoblanadi. Oziq —ovqat maxsulotlarini o‘rash plyonkalari ishlab chiqarish uchun 
atsetiltributilsitrat va etilgeksilfenilfosfat kabi plastifikatorlardan qo‘llash katta 
axamiyatga ega, chunki ular uncha zaxarli emas, kam uchuvchan, suvga, issiqqa va 
moylar ta‘siriga chidamlidir. 
Shuni aloxida ta‘kidlash kerakki, plastifikatorlar quyidagi talablarni 
qondirishlari kerak:
1. Plastifikator polimer bilan yaxshi aralashib, ekspluatatsion barqaror sistema 
yaratish qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. 
2. Plastifikator xidsiz, rangsiz va kam uchuvchan bo‘lishi kerak. 
3. Plastifikator past xaroratlarda xam polimerni yumshatish qobiliyatiga ega 
bo‘lishi kerak. 
4. Plastifikator polimer komponentlariga nisbatan kimyoviy barqaror 
bo‘lmog‘i lozim. 
5. Plastifikator suyuq muxitlar, moylar, eritgichlar, yuvuvchi moddalar va oziq 
ovqat maxsulotlari ta‘sirida polimer tarkibidan ajralib chiqmasligi kerak. 
1. To‘ldirgichlar polimer bilan aralashib bir jinsli sistema xosil qilish qobiliyatiga 
ega bo‘lishlari kerak. 
2. To‘ldirgichlar polimer suyulmasi yoki eritmasida xo‘llash qobiliyatiga ega 
bo‘lishlari kerak. 
3. To‘ldirgichlarni saklash, ularga ishlov berish va qullash jarayonlarida ular o‘z 
xossalarini yo‘qotmasliklari kerak. 
4. To‘ldirgichlar suv, moy va boshqa suyuqliklar ta‘sirida plastmassa tarki bidan 
ajralib chiqmasliklari kerak. 
6. Ko‘pgina xolatlarda oziq-ovqat maxsulotlarini o‘rash uchun ishlab 
chiqariladigan 
plyonkalar 
va 
umuman, 
o‘rash maxsulotlarning estetik 
ko‘rinishlarini yaxshilash maqsadida, ular maxsus bo‘yaladi. Plastmassa 

---

127 
maxsulotlarini ranglash uchun tabiiy va sintetik ranglardan qo‘llaniladi. Bunday 
ranglar odatda erituvchilar ta‘sirida eriydi va polimer bilan kimyoviy bog‘langan 
bo‘ladi. Ko‘pgina xolatlarda organik va anorganik pigmentlar xam plastmassa 
tarkibiga kiritiladi. Ular eruvchan emas. Anorganik ranglar biologik faol moddalar 
bo‘lib, ularning faolligi birikma tarkibidagi elementlarga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, 
stronsiy va xrom elementlari asosida olingan ranglar zaxarli xisoblanadi. Turli 
aminoantraxin va azoranglovchi birikmalar jigar, buyrak va markaziy asab 
sistemasining normal ishlash faoliyatiga salbiy zarar yetkazadi. Polimer tarkibidan 
ranglarni ajralib chiqishi va teri orqali yoki suv va boshqa oziq-ovqat maxsulotlari 
bilan birga oshqozonga kirib borishi umumiy zaxarlanishga olib kelishi mumkin. 
Temir va titan elementlari asosida olingan ranglar zaxarsiz xisoblanadi. 
Odatda plastmassa maxsulotlari tarkibidagi ranglarning miqdori 0,01 — 1,0% 
atrofida bo‘ladi.