III. M ETALLARGA ISHLOV BERISH TEXNOLOGIYASI
3.1.M etall turlari va ularning xususiyatlari
Odatda tabiatdagi moddalar shartli ravishda. metallar va
metallmaslarga bo‘linadi. Metallar - tabiatda eng ko‘p uchraydigan
moddalardir. Ya'ni D. I. Mendeleyev davriy jadvalida ko‘rsatilgan
104ta elementdan 83tasi metalldir. Harorat pasaygani sari elektr tokini
o ‘tkazuvchanligi
ortadigan,
issiqlikni
yaxshi
o ‘tkazadigan,
bolg'alanuvchanlik va o‘ziga xos yaltiroqlikka ega boTgan elementlar
metallar deb ataladi. Metallaming asosiy xossalaridan biri ulaming
elektr o ‘tkazuvchanligidir. Harorat ko‘tarilishi bilan ulaming elektr
o'tkazuvchanligi ortadi. Metallaming issiqlik o ‘tkazuvchanligi ham
shunday xususiyatga ega. Metallaming muhim xossasi ulaming
plastikligi, y a’ni bolg‘alanuvchanligidir, chunki ulami yupqa tunuka
(list) tarzida yoyish va sim bo‘lib cho‘zilishi ko‘p jihatdan
mana shu
xususiyatiga
bogiiqdir.
Metallarga
ishlov
berish
usullarini
qoTlanilishida ulaming ana shu xossalari hisobga olinadi. Barcha
metallar ikkita katta gumhga b o ‘linadi: qora metallar va rangli metallar.
Qora metallar guruhiga temir va uning qotishmalari: cho‘yan va po‘lat
kiradi. Dunyoda sanoatda ishlatiladigan metallaming 93% ini qora
metallar tashkil etadi.
Tabiiy birikmalardan metallni ajratib olib, uni ishlab, aniq zaruriy •
xususiyatga ega bo'lgan metallami olish texnologik jarayoni
metallurgiya deb aytiladi. Metallurgiyada temir ajratib olinadigan
birikmalar temir rudalari deb ataladi. Rudalaming asosiy qismini temir
tashkil qiladi. Temir tabiatda eng k o ‘p tarqalgan element hisoblanib,
yer qatlami og‘irligining 4,7 % ini tashkil etadi. Lekin sof temir
yumshoq boTganligidan undan turli qurilmalarni tayyorlab boim aydi.
Shuning uchun mashinalar va boshqa turli xil qurilmalarni tayy orlashda
sanoatda, asosan,
temir qotishmalari, ya’ni cho‘yan va polatdan
foydalaniladi, chunki ulaming xususiyatlari temimikiga qaraganda
ancha yuqoridir. Cho‘yan va poTat, asosan, tog‘ jinslari -ru d a la m i
pechlarda eritish yo ‘li bilan olinadi.
PoTat haqida.tushuncha. PoTat deb tarkibida 2Д4 % gachauglerod
boTgan temir - uglerod qotishmasiga aytiladi. PoTatning tarkibida
bundan tashqari doimiy aralashma sifatida oz miqdorda marganes, mis
va fosfor kabi elementlar ham boTadi. PoTatning tarkibidagi uglerod
miqdori ortib borishi bilan uning mustahkamligi va qattiqligi ortadi,
lekin plastikligi kamayadi. Shuningdek zarbiy qovushqoqligi,
issiqlik
va elektr o'tkazuvchanligi hamda magnitlanish xususiyatlari kamayadi,
lekin uglerodning miqdori 1,0 % dan ko'p bo'lsa mustahkamlik ham
kamayadi. P o ia t tarkibidagi qo‘shimchalar ham foydali yoki zararli
bo'ladi. Masalan, marganes, mis va alyuminiylar foydali. Uglerod,
fosfor kabilar, agar ko‘payib ketsa, zararli moddalar hisoblanadi. Ular
ta ’sirida po‘Iatning issiq va sovuq holdagi mo'rtligi ortadi, plastikligi
va qovushqoqligi esa kamayadi. Lekin fosfor foydali ham bo'lishi
riiumkin. Chunki u po iatg a ishlov berishni yengillashtiradi, mis esa
poiatni zanglamaslik (korroziyabardoshlik) xususiyatini oshiradi.
Poiatlarning turlari. P oiatlar turlicha boiadi. Masalan:
1)
ishlab chiqarish uslubiga qarab: konvertor, marten va elektr poiatlari;
2) kimyoviy tarkibiga qarab: uglerodli
yoki legirlangan p o iatlar; 3)
vazifasiga ko'ra: konstruksion, asbobsozlik va maxsus poiatlar; 4)
uglerod miqdoriga qarab: kam uglerodli, o ‘rtacha uglerodli va yuqori
uglerodli p oiatlar boiadi.
Demak, p o ia tlar olinish usuli va tarkibiga ko'ra bar xil boiadi.
Poiatlarning tarkibiga qo shilgan boshqa elementlar ularning turli
xossalarini, masalan, qattiqlik, zanglamaslik, olovga bardoshlilik kabi
xossalarini oshiradi. Poiatlarning bu xossalaridan
texnikada kerakli
joylarda qoilaniladi.
C hoyanlar va ularning turlari. Yuqorida ta’kidlanganidek,
tarkibidagi uglerod miqdori 2,14
%
dan ko‘p b o ig an temir-uglerod
qotishmalari cho‘yanlar deb ataladi.
Cho’yan tarkibida uglerod miqdori 4 % gacha, ayrim hollarda esa
6 % gacha boiadi. Cho‘yanlar quyidagi belgilariga qarab turlarga
boiinadi:
1. Vazifasiga
qarab:
qayta
ishlanadigan
va
quymakorlik
cho'yanlari.
2. Strukturasi (tuzilishi)ga qarab: oq, kulrang va oraliq cho'yanlar.
3.
Uglerodning
cho'yandagi
holatiga
qarab:
kulrang,
bogianuvchan (teriluvchan), yuqori mustahkam cho'yanlar.
4. Metall stmkturasiga qarab: ferritli vaperlitli cho'yanlar.
5. Kimyoviy tarkibiga qarab: legirlanmagan cho'yanlar; oz,
o'rtacha va yuqori legirlangan cho‘yanlar.
Cho'yanlaming xossalari. Qayta quyish cho yanlari, asosan, oq
cho'yanlar bo'lib, ularning katta qismi p o ia t ishlab chiqarishga
54
sarflanadi. Ularga texnik ishlov berib bolg‘alanuvghan cho‘yanlar ham
olish mumkin. Quymakorlik cho'yanlaridan }iar xil detallar quyishda
foydalaniladi. Oq cho‘yanlardan tayyorlangan quymalar ishqalanishga
chidamli boladi.
Cho‘yanlar polatlardan tarkibidagi uglerod
miqdoridan tashqari yaxshi quyilish xususiyatlari
bilan ham ajratib
turadi. Ulami oddiy sharoitda bosim ostida ishlab bolm aydi, lekin
polatdan arzon. C'ho'yanning tarkibida mis, uglerod, fosfor kabi
aralashmalar va nikel, xrom, mis, molibden kabi legirlovchi elementlar
ham boladi. Ular cho‘yandagi grafit miqdoriga, bu esa o ‘z navbatida
uning strukturasi va xossalariga ta’sir qiladi. Bundan tashqari
cho‘yanning xossalari uni sovitish tezligiga ham bo g liq . Cho‘yanning
tarkibida uglerodning ko‘pligi uni erish harorati va kristallanish
oraligini
kamaytiradi, ya'ni ulaming quymakorlik xususiyatlami
yaxshilaydi.
Cho‘yan va polatning asosiy mexanik xossalariga qattiqlik, *
elastiklik, plastiklik va mo‘rtlik kiradi. Qattiqlik deganda materialning
unga ta’sir etayotgan kuch yoki jismga nisbatan qarshilik k o ‘rsatish
xususiyati tushuniladi. Elastiklik deb materialga ta’sir etayotgan kuch
to'xtagandan keyin materialning dastlabki holatiga qayta olish
xususiyatiga aytiladi.
Aksincha bo isa, ya’ni materialga ta’sir etayotgan kuch
to ‘xtagandan keyin materialning dastlabki holatiga qaytmasligi
plastiklik deb aytiladi.
M o‘rtlik deb materialning kuch ta’sirida ilkis sinib ketish holatiga
aytiladi. Cho‘yanlar.polatga nisbatan ancha m o‘rt b o lad i. Jismning
qattiqligi oshgan sari uning mo‘rtlik darajasi ham oshib boradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
