Texnologiya umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 5-sinfi uchun darslik

Mexanizm
(yunoncha “
mechane
” – mashina) – bu harakatni o‘zgar tiruvchi va 
uzatuvchi qurilma. Bunda yetakchi detalning harakati bir yoki bir nechta detallar ning 
ma’lum bir harakatini keltirib chiqaradi. Eng oddiy mexanizmlarga osma blok, richag, 
g‘ildirak (charxpalak) va boshqalar kiradi (1-rasm).
Detal
– mashinaning bir xil materiallardan tayyorlangan va alohida bo‘laklarga 
ajralmaydigan qismi.
Texnologik mashinalarning tasnifi. 
Hozirgi bosqichda mashinalar dunyosi juda 
katta va xilma-xildir. Shuning uchun ular maqsad va bajaradigan vazifalariga ko‘ra 3 ta 
katta guruhga bo‘lingan:
a) osma blok b) richag d) g‘ildirak (charxpalak)
1-rasm. 
Oddiy mexanizm turlari.

---

11
11
Ishchi 
mashinalar
Energiya hosil qila-
digan mashinalar
Ma’lumot beruvchi 
mashinalar
Muayyan ishni 
bajaradigan va 
shunga mos 
ravishda ishlarni 
osonlashtiradigan 
mashinalar. 
Masalan, stanok, 
konveyer, lift, 
transport va 
boshqalar
Bir turdagi 
energiyani 
boshqasiga 
o‘zgartiradigan 
mashinalar. 
Masalan, elektr 
dvigatel, shamol 
generatori va 
boshqalar
Bir turdagi 
ma’lumotni 
boshqasiga 
yetkazadigan 
mashinalar. 
Masalan, magni-
tofon, kompyuter, 
videokamera, 
smartfon va 
boshqalar
4-§.
TEXNIKANING ASOSIY KONSTRUKTIV ELEMENTLARI. 
TEXNIKANING ISHCHI ORGANLARI
Hayotimiz davomida turli xil mashina va mexanizmlarga duch kelamiz. Biz ular 
bilan hamma joyda uchrashamiz: transportda, uyda, ishda.
Mashina o‘z vazifasini bajara olishi uchun 
ishchi (ijrochi) organi 
bo‘la di. Uning 
tuzilishi mashinaning vazifasiga va ishlash sharoi tiga bog‘ liq dir. Masalan, ventilator-
ning ishchi organi – parragi, ekska vator ning ishchi organi – kovshi, avtomobilning 
ishchi organi – g‘ildi raklari hisoblanadi. 
Mashinalar ishchi organlari yordamida ko‘zlangan foydali ishlarni ba ja radi. 
Mashinaning ishchi organini dvigatel harakatga keltiradi. 
Harakat dvigateldan ishchi organga maxsus uzatmalar 
orqali o‘tadi. Bu jarayonda ko‘proq mexanik uzatmalar-
dan, ya’ni tasmali, zanjirli, tishli, chervyakli, friksion va 
reykali uzatmalardan foydalaniladi. 
Tasmali uzatma
– mashina mexanizm larida aylan-
ma harakatni bir valdan ikkin chi valga tasma yordamida 
uzatuvchi mexa nizm.