Texnologik ta'lim yo'nalishi fanidan

I.BOB.UMUMIY MA’LUMOTLAR
1.1.Asosiy metal kesuvchi dastgohlar vaularda bajariladigan ishlar
Dastgohlarni rostlash va sozlash vaqtida ularning qismlari bir-biriga nisbatan to‘g‘ri joylashganligini tekshirish uchun turli nazorat-o‘lchash asbob va anjomlaridan foydalaniladi. Dastgohlar ishlab turganda elektr dvigatellarning ish bilan qanchalik bandligini, kesish asboblarining surilish tezligini, ishlangan zagotovkalarning o‘lchamlari va shakllarini tekshirish maqsadida ham asbob-uskunalardan foydalaniladi. 1-rasm. Nazorat o‘lchash asboblari: a-shtangensirkul” 1-qo‘zg‘almas jag‘, 2-qo‘zg‘aluvchan jag‘, 3-chizg‘ich, b-mikrometr, d-ruletka, e-nutrometr, f-kronsirkul, i - shchupfar, j-universal burchak o‘lchagich: 4-planka, 5-gayka, 6-dastak, 7-uchburchaklik, к-indikator: 8-siferblat,
9-mil, 10-aylanishlar sonini ko‘rsatadigan mil, 11-o‘lchash
o‘zagi, 12-tishli g‘ildirak, 13-uchlik, 1-vaterpas.
Detallarning sirtqi va ichki oichamlarini aniq oichash uchun
shtangensirkul ishlatiladi (1-rasm, a). Shtangensirkul qo‘zg‘almas jag‘ (I) va noniusli qo‘zg‘aluvchan jag‘ (2), shkalali chizg‘ich (3) dan tashkil topgan. Detalning diametri yoki qalinligini aniqlashda shtangensirkul jag‘i (2) ochilib, detal asbob jag‘lari orasiga olinadi (o‘lcham b). Shundan so‘ng vint buralib
jag‘ (2) mahkamlanadi va o‘lchamni ifodalovchi qiymat chizg‘ich (3) hamda nonlusdan hisoblab topiladi. O‘lchash aniqligiga ko‘ra noniusning bir bo‘linmasi 0,1 yoki 0,004 mm ga teng bo‘ladi. Agar, masalan, noniusning har bir bo‘linmasi 0,1 mm ga teng va shtangensirkul jag‘lari orasidagi masofa chizg‘ichning
to‘qqizinchi va o‘ninchi bo‘linmalari orasida bo‘lib, chizg‘ich bo‘linmalaridan biriga noniusning to‘rtinchi bo‘linmasi to‘g‘ri kelsa, u holda aniqlanayotgan o‘lcham 9,4 mm ga teng bo‘ladi. Teshiklarning chuqurligi va diametri (o‘lcham d), pog‘onalargacha bo‘lgan masofa (o‘lcham) ham shtangensirkul bilan o‘lchanadi.
Chiziqli kichik oichamlarni mikrometr yordamida eng ko‘pi bilan ±0,1 mm xatolikda o‘lchash mumkin (1-rasm, b); katta oichamlarni (100 mm gacha) oichashdagi xatolik ±0,02 mm. Chiziqli oichamlarni ko‘pi bilan 1 mm xatolik bilan o‘lchash uchun masshtabli chizg‘ich va ruletka (1-rasm, d) ish- latiladi.

Masalan, plitasimon materiallarni hamda mebel tayyorlanadigan xomaki zagotovkalarni kesib olish vaqtida zagotovkalarning oichamlarini nazorat qilish uchun bunday aniqlik kifoya qiladi. Nutrometrlar (1-rasm, e) va kronsirkullardan (1-rasm, f) asosan chilangarlar va sozlovchilar silindrik teshiklar va jismlarning diametrlarini oichashda foydalanadilar. Bu asboblar bilan faqat oichamlar belgilab olinadi. Oicham- ning son qiymati asbob panjalarini masshtabli chizg‘ichga va shtangensirkulning shkalasiga qo‘yish orqali aniqlanadi.

Tirqishlar shchuplar bilano‘lchanadi (1-rasm, i) Universal burchak oichagich bilan (1-rasm, j) detal qirralari orasidagi burchakning kattaligi o‘lchanadi. Agar a burchak 90° dan kichik bo‘lsa, u dastak (6) ga mahkamlangan uchburchaklik (7) bilan o‘lchanadi. O‘lchash paytida dastak (6) buriladi, uchburchaklik (7) va planka (4) tekisliklari o‘lchanayotgan detal burchagining qirralariga to‘g‘ri keltiriladi. Tekisliklarning bir-birini qoplaganligi gayka (5) ni burash orqali aniqlanadi. Burchakning kattaligi asosiy shkala II dan nonius I yordamida hisoblab topiladi. O‘lchash xatosi gradusning o‘ndan bir
ulushigacha bo‘ladi. Agar a burchak 90° dan katta bo‘lsa, uchburchaklik (7) ishlatilmaydi. To‘g‘ri burchak uchburchaklik yordamida o‘lchanadi.
Arra disklar shaybalarning, vallarning tepishi, plitalar, yo‘naltiruvchi chizg‘ichlarning to‘g‘riligi indikator bilan o‘lchanadi (1-rasm, k). Indikator shkalasi 100 ta bo‘linmaga bo‘lingan. O‘lchash o‘zagi (11) 1 mm surilganda mil (9) bir marta to‘la aylanadi, binobarin, o‘zak surilgan masofa siferblatshkalasining bir bo‘linmasiga mos keladi, ya‘ni 0,01 mm ga teng bo‘ladi, shkalaning o‘nta boiinmasi 0,1 mm ga teng.

Agar, masalan, ko‘rsatkich aylanishlar sonini besh marta aylanishini ko‘rsatsa, mil 45-bo‘linmada to‘xtagan bo‘lsa, u holda indicator, bilan o‘lchanayotgan masofa 5 + 0,45 = 5,45 mm bo‘ladi. 1-rasmda arra shaybasining bo‘ylamasiga o‘q bo‘ylab te- pishini shtativga mahkamlangan indikator bilan o‘lchash va unsurlarning gorizontalligini vaterpas bilan tekshirilishi ko‘rsatilgan. Tanavorga kesuvchi asbob yordamida ishlov berishda uni yo‘nib kerakli shaklga va talab qilinadigan aniqlik darajasiga keltiruvchi

mashina metall kesuvchi dastgoh deyiladi. 
1. Shakllari birbiriga o ‘xshash, ammo o ‘lchamlari har xil detallar ishlash uchun mo‘ljallangan ixtisoslashtirilgan dastgohlar. 
2. Keng nomenklaturadagi detallarda m a’lum jarayonlarnigina bajarish uchun mo‘ljallangan keng vazifali dastgohlar. 
3. Faqat bir turo’lcham dagi detallar ishlash uchun mo'ljallangan maxsns dastgohlar. 
4. Avtomatlashtirilish darajasiga ko‘ra qo‘l bilan bajariladigan yarim avtomat, avtomatik liniyalar (tanavorlami avtomatik ravishda dastgohdan dastgohga o ‘tkazuvchi tizim). 
5. Dastgohlar massasiga ko‘ra yengil (10 kN gacha), o'rtacha
(100 kN gacha) va og‘ir (1 MN dan ortiq) dastgohlarga bo‘linadi. Og‘ir dastgohlar, o ‘z navbatida, yirik (100300 kN), og'ir (3001000 kN) va ju da og'ir (unikal) (1000 kN dan og‘ir) dastgohlarga bo’linadi. 
6 . Aniqlik darajasi bo‘yicha dastgohlar 5 sinfga bo‘linadi. N sinf normal aniqlikdagi dastgohlar; bu sinfga universal dastgohlaming ko‘pchiligi kiradi. L sinf oshirilgan aniqlikdagi dastgohlar, ayni dastgohlar normal aniqlikdagi dastgohlar asosida tayyorlanadi. Ammo dastgohda muhim detallami tayyorlashda yig‘ish hamda rostlash sifatiga nisbatan yuqori talablar qo‘yiladi. V s in f - yuqori aniqlikdagi dastgohlar, dastgohlaming yuqori aniqligiga ayrim uzellaming maxsus tuzilishi, detallarining tayyorlanishiga, uzellarini va butun
dastgohni yig‘ish hamda rostlash sifatiga nisbatan yuqori talablar qo‘yilishi hisobiga erishiladi, A sinf juda yuqori aniqlikdagi dastgohlar, bunday dastgohlar tayyorlashda V sinf dastgohlari tayyorlashdagiga qaraganda ham qattiroq talablar qo‘yiladi. С sinfA va В sinf dastgohlari detallarining aniqligini belgilovchi detallar tayyorlash uchun mo‘ljallangan nihoyatda aniq dastgohlar, boshqacha qilib aytganda, masterdastgohlar. B, A va С sinf dastgohlari tegishli aniqlikni ta’minlashi uchun ular harorati va namligi avtomatik ravishda o ‘zgarmas qilib turiladigan holda ishlatiladi. 
Dastgohlar texnologik belgilari va ishlatiladigan asboblariga qarab tokarli parmalash, yo‘nish, jilvirlash, randalash, pardozlash, tish va rezba ochish, frezalash, o ‘yish dastgohlariga bo‘linadi. 
Hamma mavjud metall kesuvchi dastgohlar 9 guruhga boiinib, har bir guruh esa, o ‘z navbatida, 9 turdan iborat bo‘ladi. Bularga dastgohlaming vazifasi, avtomatlashtirilish darajasi va boshqa ko‘rsatkichlarini ifodalaydigan hamda metall kesish korxonalarida eng ko‘p ishlatiladigan dastgohlami kiritish mumkin. Sanoat korxonalarida ishlab chiqariladigan ko‘p seriyali dastgohlarning rusumi uchta yoki to ‘rtta (ba’zan, harflar qo‘shilgan) raqam bilan belgilanadi. Birinchi raqam dastgohning guruhini, ikkinchi raqam turini, eng oxirgi bitta yoki ikkita raqam dastgohning o‘ziga xos oMchamlaridan birini bildiradi. Birinchi raqamdan keyingi harf dastgohning takomillashtirilganligini, barcha raqamlardan keyingi harf esa asosiy rusumning modifikatsiyasini (shakl o ‘zgarishini) ko‘rsatadi.
Masalan, 2A135 rusumli dastgohda 2 raqami dastgohning ikkinchi
guruhga kirishini, ya’ni parmalash dastgohi ekanligini, A harfi
dastgohning takomillashtirilganligini bildiradi; 1 raqami dastgohning birinchi turga oidligini, ya’ni verticalparmalash dastgohi ekanligini; oxirgi ikkita raqam esa parmalanishi mumkin bo‘lgan eng katta teshik diametri 35 mm ekanligini ko‘rsatadi. 1336A rusumli tokarlikrevolver dastgohida 1 raqami tokarlik dastgohligini, 3 revolverliligini, 36 ishlov beriladigan silindrik tanavoming diametrini, A harfi dastgohning modifikatsiyasini ifodalaydi. 
Shuni ta ’kidlash kerakki, yuqorida nomlari keltirilgan dastgohlar, asosan, aylanma harakatlanib biror texnologik jarayonni bajarishi mumkin. Shuning uchun bunday dastgohlarga aylanma harakat berishda turli tasmali (tekis ponasimon), tishli (to‘g‘ri, qiyshiq, konus kabi) hamda friksion, zanjirli, shnekli uzatmalardan, dastgohlarda ilgarilanmaqaytar harakatni hosil qilish uchun esa vintgaykali, reykali uzatmalardan keng foydalaniladi. 
Metall kesish dastgohlarida asosiy jarayonlami (tokarlik, parmalash, frezalash, jilvirlash, randalash va boshqa ishlami) amalga oshirish, shu bilan birga uzatmalami ishga sozlash uchun kerakli mexanizmlaming kinematik sxemalari quyida keltirilgan.