Texnologik jihozlar va ularning ekspluatatsiyasi

s) Domkratlar hisobi. Domkratlar asosan yukni uncha katta bo’lmagan balandlikka ko’tarish uchun mo’ljallangan va u avtomobillar texnik ekspluatastiyasida keng qo’llaniladi. Domkratlarning yuk ko’tarish qobiliyati 0.5 dan 300 tonnagacha bo’lib, ko’p hollarda qo’l kuchi yordamida ishlaydi.
Konstrukstiyasi bo’yicha domkratlar reykali (6.11-rasm), vintli (6.12-rasm) va gidravliklarga bo’linadi (6.13-rasm).
Reykali domkrat. U korpus 1 (6.11-rasm), uni ichida yo’naltiruvchi bo’ylab harakatlanuvchi aylanadigan kalakli 3 va oyoqli 4 reyka 2 dan tashkil topgan. Dastak 5 aylantirilsa, tishli uzatma 6 orqali reyka yuk bilan ko’tariladi yoki tushiriladi. Xavfsiz ishlashi uchun domkrat yuk taqalgich tormoz bilan butlangan. U to’siqli (xrapovoy) mexanizm 9 bo’lib, uning tilchasi yukni tushib ketmasligi uchun to’siqli g’ildirakni ushlab qoladi. Dastak buralganda yuk yuqoriga ko’tarilaveradi, lekin pastga tushib ketmaydi.

6.11-rasm. Reykali domkrat:
a – umumiy ko’rinish; b – yuktaqalgichli tormoz.

Yukni tushirishda tormozning tilchasi ko’tarilib turiladi, shunda yuk o’z og’irligi bilan pastga tusha boshlaydi.

Yukni ko’tarish uchun zarur bo’ladigan dastakdagi kuch P quyidagi ibora bilan aniqlanadi:

bu erda: -shesternyaning boshlang’ich aylanasini diametri, m; -dastak uzunligi, m;
- tishli uzatmaning umumiy uzatish soni; η=0,65...0.85 - uzatma foydali ish koeffistienti.

Qo’l yuritmasida dastakdagi kuchlanish qisqa muddatli ishlaganda 200 N, uzluksizda esa - 80 N dan oshmasligi kerak. Reykali domkratlar yuk ko’tarish qobiliyati - 6 t. gacha, yuk ko’tarish balandligi - 0,6 m. gacha bo’ladi.

Vintli domkrat. U (6.12-rasm) po’lat korpus 1, unga o’rnatilgan gayka 5, vint 2, tartarakli dastakdan tuzilgan. Domkratning yuk ko’taradigan kallagi 3 ning teshigi mavjud bo’lib, uning yordamida ham vintni burash mumkin. Domkratning vinti trapestiyali yoki to’g’ri burchakli mayda rezbaga ega. Rezbaning qadami qancha kichik bo’lsa, domkratning ko’tarish kuchi shuncha katta bo’ladi. Vintli domkratlarda yukni ushlab turish uchun qo’shimcha qurilmalar kerak emas, chunki vint juftligi (vint gayka) o’zi tormozlanuvchidir. Buning sababi - vint chizig’ining ko’tarish burchagi ishqalanish burchagidan kichik bo’lgani uchun yuk o’z og’irligi ta’sirida sirpana olmaydi.
Domkrat ko’tara oladigan yuk miqdorining dastakka ta’sir etuvchi kuchga bog’liqligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
, kg
bu erda: P - dastakdagi kuch, N; l - dastak pishang uzunligi, mm;
t -rezba qadami, mm; - foydali ish koeffistienti.
Vintli domkratlarning asosiy kamchiligi, ularning foydali ish koeffistientini kichik bo’lishidir, ya’ni . Domkratda yuk ko’tarilayotganda uning vinti og’irlik kuchi ta’sirida qisilishga hamda vint va gayka orasida hosil bo’ladigan ishqalanish kuchidan esa burilishga ishlaydi.



6.12-rasm. Vintli domkrat sxemasi:
a) umumiy ko’rinish; b) vint rezbasi qirqimi; v) gayka rezbasi qirqimi.

Yukdan hosil bo’ladigan qisilish zo’riqishi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

N/mm
bu erda: Q - ko’tarilayotgan yuk og’irligi, N;
d₁- vintning ichki diametri, mm.

Burovchi momentdan hosil bo’ladigan burilish zo’riqishi teng:

N/mm
bu erda: M_bur - burovchi moment
W_bur - buralishga qarshi moment.
Burovchi moment quyidagi formula bilan aniqlanadi:
M_bur = Q
bu erda: d_o’r - vintning o’rtacha diametri (2 rasmga qarang), mm.

Yuk vintlarida rezbaning ko’tarilish burchagi = 4⁰, ishqalanish burchagi ρ 6⁰ va o’rtacha diametr d_o’r=1.1d₁ ga teng deb olish mumkin. Qiymatlar o’rniga quyilib, ozgina soddalashtirishlar kiritsak hisoblash tenglamasi quyidagi ko’rinishga keladi:

bu erda: φ - bo’ylama egilish koeffistienti. Jadvaldan [5] vint egilishiga bog’liq holda olinadi.
Muxandislik hisoblarida domkrat vintlari asosan Q yuk og’irligidan qisilishga hisoblanadi, burilish paydo bo’lishi esa, 1,25 koeefistienti bilan e’tiborga olinadi.
Vintning tashqi diametri d quyidagicha aniqlanadi:
mm
bu erda: a - rezbani kesish chuqurligi, mm. Odatda deb hisoblanadi.
t - rezba qadami, mm.
Domkrat gaykasining balandligi vint va gayka rezbasining kesilish va egilishga puxtaligi shartidan kelib chiqib hisoblanadi hamda vint va gayka o’ramlari orasidagi o’rtacha solishtirma bosim qiymati bo’yicha tekshirib ko’riladi.
O’ramlar orasidagi bosim teng:

bu erda G’ - vintini gayka bilan bir biriga teng turuvchi maydon yuzasi, mm.
Z - gayka rezbasining o’ramlarini soni.

Yuqoridagi formula yordamida hamda ruxsat etilgan bosimning chegaralanish sharti asosida kerakli o’ramlar soni aniqlanadi:

Vint gaykasining qirqilish shartiga asosan o’ramlar soni aniqlanadi:

bu erda v- vint rezbasining eni. , mm.
O’ramlar soni Z ikkala formula bo’yicha aniqlanadi va ularning eng kattasi keyingi hisoblar uchun qabul qilinadi.
Gayka balandligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:

bu erda t -rezba qadami, mm.
Gidravlik domkrat. U (6.13-rasm) stilindr 6, porshen 5, nasos 1, so’ruvchi 3, haydovchi 4 va to’kuvchi 7 klapanlar, suyuqlik idishi 2 va dastak 8 dan tashkil topgan. Qo’l yuritmali domkratlarda nasos va suyuqlik baki bir korpusga birlashtirilgan bo’ladi. Dastak nasos plunjeriga ilgarilanma - qaytarilma harakat beradi. Plunjer nasos stilindri ichida o’ngga yurganda so’rish klapani ochilib, suyuqlik to’ldiriladi, chapga yurganda esa, hosil bo’lgan bosim ostida haydash klapani orqali suyuqlik asosiy stilindr porsheni ostiga boradi. Dastakdagi kuch va ko’tarish kuchi porshenlar diametrining kvadrati va dastak elkasiga to’g’ri proporstionaldir. Qo’l yuritmali gidravlik domkratlar 200 tonnagacha yukni 0,18...0,2 metrgacha ko’taradi. Gidravlik domkratlarning afzalligi – kuchliroq nasosning bittasi bilan bir necha ko’targichni harakatga keltirish mumkin.

6.13-rasm. Qo’l yuritmali gidravlik domkrat.