|
Avtomatlashtirishning jamiyat, ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotidagi roli
Mexanizatsiyalashtirish tushunchasi keng qamrovli ekanligini e`tirof etgan holda ya`ni xalq xo`jaligi tarmoqlarining barcha sohalari, sanoat, harbiy texnika va hokazolar yo`nalishdagi mexanizatsiyalashtirish istiqbollarining ham keng ma`no kasb etishini e`tiborga olib, mavzuni respublikamizning asosoi va yetakchi tarmog`I hisoblangan paxtachilik misolida yoritishni maqsad qilib olindi. Ma`lumki, paxtachilik kompleksi bir-biridan ancha yiroq va nihoyatda turli-tuman fan yutuqlari, texnika va texnalogiylar bilan bog`liq murakkab jarayon bo`lgani uchun ba`zida mana shu texnologik jarayonning ayrim tarkibiy qismlari bilib-bilmay yoki sun`iy ravishda buzilmoqda, bunday biron texnologik jarayonning zo`rma-zo`raklik natijasida yo`l qo`ygan buzilishi, boshqa jarayonlarning buzilishiga olib kelishi oqibatida paxtachilik kompleksi oqsab kelayotir. Bu esa texnologik jarayonlar jarayonlar aniq ishlashini ta`minlash va uning ravon ishlashini boshqarishni har tomonlama chuqur va ilmiy asosda tashkil qilishni taqazo etadi.
Biz bu sohadagi barcha muammolarni hal etish bilan bog`liq serqirra savollarning barchasiga to`la-to`kis javob berish ancha mushkul. Maqsad faqat shu muammolarning ba`zi eng dolzarblariga oid mulohazarlarni aytish bilan texnologik jarayonlar qaysi qismida uzilish ro`y berganiga va ularni bartaraf etish istiqbollariga qaratishlardan ba`zilariga qisqacha to`xtalamiz.
3.Mashinasozlikdagi kompleks avtomatlashtirishning rivojlanish muammolari va yo‘nalishlari. Asosiy tushunchalar va atamalar
O‘zbekiston Respublikasining rivojlanishida avtomatlashtirish katta rol o‘nayapti. Xozirgi fan – texnika taraqqiyotida EXM larning keng qo‘llanilishi, jumladan har xil sanoat tarmoqlarida, ishlab chiqarishlarda, ilmiy- tadqiqot, loyixalash va rejalashtirish ishlarida, hamda odam – mashina tizimida boshqarish vazifasini amalga oshiradi, avtomatlashtirish faqat texnikaning o‘zgarishigagina emas balki jamiyatni sotsial, iqtisodiy va madaniy rivojlanishiga katta ta’sir etdi.
Respublikamizda ham EXM lar barcha ishlab chiqarish tarmoqlarida keng qo‘llanilmoqda.
Ularga mashinasozlik, to‘qimachilik, qishloq xo‘jalik kabi sanoatlar kiradi. Ayniqsa mashinasozlik korxonalarida mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish ishlari muhim ahamiyatga ega. Chunki bu sanoat boshqa ishlab chiqarish sohalarining rivojlanishi bilan chambarchas bog‘liqdir.
Avtomatlashtirish bilan ish unumdorligi oshadi, mahsulot tan narxi kamayadi, mahsulotning sifati yaxshilanadi va odam og‘ir jismoniy ishlardan va murakkab boshqarish ishlaridan ozod qilinadi.
Jarayonning ma’lum qismida odamning og‘ir qo‘l mehnatini mashina mehnati bilan almashtirishga mexanizatsiyalash deyiladi. Bu bosqichda ishchining vazifasi mashinalarni boshqarish, ularni ishga sozlash hamda tayyorlangan mahsulot sifatini nazorat qilishdan iborat. Jarayonni inson ishtirokisiz amalga oshirishga va ularni boshqarishga imkon beradigan texnik va tashkiliy chora tadbirlar majmuisiga avtomatlashtirish deb ataladi.
Avtomatlashtirishning to‘rtta bosqichi mavjud. 1 – bosqich . Ish siklini avtomatlashtirish. Bunda avtomatlar va yarim avtomatlar yaratiladi hamda ulardan potok liniyalar quriladi. Ishchining vazifasiga zagotovkalarni stanoklararo transportirovka qilish, stanokni ishga sozlash va vaqti – vaqti bilan rostlab turish, tayyor mahsulotni nazorat qilish kabi ishlar kiradi. 2 – bosqich . Mashinalar tizimini avtomatlashtirish va avtomatik liniyalar yaratish. Bu bosqichda ish siklidan tashqari mahsulotni nazorat qilish, detallarni yig‘ish, ularni o‘rab qadoqlab joylashtirish, stanoklararo zagotovkalarni uzatish kabi ishlar mashina va mexanizmlar yordamida bajariladi.
SHuningdek bunda aktiv nazorat qilish jihozlari va qurilmalari ham qo‘llaniladi. 3 – bosqich . Ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks avtomatlashtirish. Bu bosqichda ishlab chiqarishda ishlatiladigan xom ashyo mahsulotidan zagotovka olishdan tortib, ishlov berish va yig‘ish jarayonlari hamda tayyor mahsulotni qadoqlab o‘rashgacha hamma davrlari avtomatlashtiriladi. Bunda avtomatlashtirilgan sexlar va zavodlar yaratiladi. Ular bir mahsulotga mo‘ljallangan ko‘plab ishlab chiqarish korxonalaridir. 4 – bosqich . To‘liq avtomatlashtirish. Bu bosqichda ham ishlab chiqarishning hamma davrlari avtomatlashtirilgan bo‘lib, lekin foydalaniladigan texnologik jihozlar moslanuvchanlik xususiyatiga egadirlar. Ularni turli mahsulotlar ishlab chiqarishga qayta sozlash mumkin. Buning uchun texnologik jihozlarni sozlashga, dastur tayyorlashga , dasto`rni kiritishga ko‘p vaqt talab qilmaydi. Bu bosqichdaavtomatlashtirilgan moslashuvchan ishlab chiqarish tizimlar MICHT va komplekslar yaratiladi.Bunda stanoklarni boshqarish, ularga zagotovkalarni yuklash, tayyor detallarni olish, ularni tashish, nazorat qilish kabi operatsiyalar avtomatlashtiriladi. Bundan tashqari MICHT tarkibiga ishlov berish markazlari, sanoat robotlari, avtomatik transport vositalari, avtomatlashtirilgan omborlar kabi texnik vositalar kiradi. To‘liq avtomatlashtirish bosqichida mahsulotni loyixalashdan tortib to uni tayyorlashgacha bo‘lgan ishlab chiqarishning hamma sikllari avtomatlashtiriladi. Avtomatika – avtomatik boshqarish tizimlarining texnik vositalarini loyixalash, yaratish, ularning ishlarini tashkil qilish hamda nazariy va amaliy asoslarini ishlab chiqish, shuningdek avtomatik boshqarish nazariyasini ham o‘z ichiga oladigan fandir. Kibernetika jonli organlar ,jamiyat va mexanizmlardagi boshqarish qonunlari o‘zoro o‘xshash va umumiy bog‘lanishda ekanligini tasdiqlaydigan fandir. Bunda turli fizik tabiatga xos bo‘lgan tizimlardagi boshqarish jarayoniga umumiy nuqtai nazardan qaralib ,ular uchun boshqarishning yagona matematik nazariyasi yaratilishi mumkunligi aytiladi. Kibernetika avtomatlashtirish fanining nazariy asoslarini o‘z ichiga oladi. Kibernetika fani uch asosiy yo‘nalishni o‘z ichiga oladi. 1.Texnik kibernetika – sanoat kibernetikasi (avtomatika) .
Bunda sanoat ishlab chiqarishi ob’ektlaridagi avtomatik boshqarish jarayonlari va avtomatika qurilmalari o‘rganiladi. 2.Biokibernetika . Bunda biologik tizimlardagi boshqarish jarayonlari o‘rganiladi. 3. Iqtisodiy kibernetika. Bunda iqtisodiy tizimlar (xalq xo‘jaligi) dagi boshqarish jarayonlari o‘rganiladi.
Kibernetika ma’lumotlar va ularni tartibga solish ishlari bilan shug‘ullaniladi.
Telemexanika.
Boshqarish nuqtalari boshqarish va nazorat qilish ob’ektlaridan uzoqda bo‘lgan xollarda telemexanika tizimlari qo‘llaniladi.
Telemexanika tizimlari uzatuvchi va qabul qiluvchi qurilmalar hamda ular orasidagi aloqa liniyalardan iborat bo‘lib , bu liniyalar orqali signallar uzoq masofaga uzatiladi. Signallar havo hamda kabel, telefon liniyalari orqali, qisqava ultraqisqa to‘lqinlar orqali, shuningdek yuqori voltli elektr uzatish liniyalari orqali uzatiladi.
Avtomat - o‘z - o‘zidan boshqariladigan mashina bo‘lib, bunda barcha ish harakatlari va salt harakatlari odam ishtirokisiz avtomatik ravishda bajariladi. Bunda nazorat qilish va mashinani sozlash ishlari ishchi tomonidan bajariladi.
Avtomatik liniya – mashinal ar tizimi bo‘lib, ular texnologik ketma – ketlikda joylashtrilib, stanoklar o‘zaro tashish va boshqarish vositalari yordamida birlashtiriladi. Ularda sozlash ishlaridan tashqari barcha operatsiyalar avtomatlashtiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
