Texnogen jarayonlar Reja

4.Zax bosgan shahar hududida tarqalgan texnogen jarayonlar. 

Shahar hududida tog` jinslari yer usti va osti inshootlari ta`sirida ma`lum 

miqdordagi deformatsiyaga uchraydi. Bundan tashqari, shahr hududida 

geologic muhit, ayniqsa katta shaharlar qo`shimcha texnogen yuk boshdan 

kechiradi va u gidrogeologik omillar yer osti suvlarini qo`shimcha ozuqalanishi 

---

va aeratsiya zonasini jinslarining nomlanishi. Texnogen ozuqalanish 

manbalariga quyidagilar kiradi: suv eltuvchi kommunikatsiyalardan oqovani 

oqishi: aylanma suv ta`minotidan suvni yo`qotilishi; shahar hududidagi va 

shahar atrofidagi sug`orishga berilgan suvni infiltratsiyasini;  shahar hududi 

daryo tarmoqlaridan, shahar havzalarida, kanallardan, suv omborlaridan suvni 

infiltratsiyasi. Tajribalar shuni ko`rsatadiki, yer osti suvlariga bo`ladigan 

texnogen ozuqalanish bir tomondan yer osti suvlari sathini ko`taradi va buning 

ta`sirida inshoot fundamenlarini suv bosadi va ayrim hollarda qurilishni 

yuzasini, ikkinchi tomondan aeratsiya zonasi jinslarida osma sizot suvlari 

shakllanadi va bu bilan inshootlarni  suv bosadi va oxirida haddan ziyod 

ortiqcha namalanishi gruntlarni namlanishi va bularning oqibatida inshootni 

mustahkamligi pasayadi. 

 

Bu gidrogeologik omillar birgalikda texnogen jarayonlarni shakllanishiga 

inshootlarni yer osti qismini zax bosishga va yer yuzasini suv bosishiga olib 

keladi, nihoyatda gruntlarni defarmatsion va mustahkamligini pasayishiga olib 

keladi, fundamentlarni cho`kishiga sabab bo`ladi va salbiy hodisalarga sabab 

bo`ladi. 

 

Shunday qilib, shahar hududida sodir bo`ladigan texnogen jarayonlar, o`z 

tabiati va injenerlik inshootiga ta`siri bo`yicha kompleksdir, ayrimlari mustaqil 

yo`nalishga ega. Masalan, qo`shimcha ozuqalanish natijasida yer osti suvlarini 

faqat injenerlik inshootini zax bosishiga va shahar hududini suv bosishiga olib 

keladi. Xuddi shu sharoitda O`zbekistonning 153 ta shahrini zax bosgan va 

bunga sabab sug`orish maydonlarini yaqinligi. 

 

Lekin, inshoot fundamentlarini zax bosishi natijasida shakllanadigan 

texnogen jarayonlarning  shakllanishi, umuman quyidagilar: 

a) 

Quriladigan rayonlarning tabiiy sharoiti yetarli hisobga olmaslik; 

b) 

Geologic muhitga juda murakkab texnogen yukni hisobga olmaslik 

c) 

Qurilish ishlarini mukammal bo`lmagan tashkil qilish. 

Shunday qilib texnogen jarayonlar-yer osti suvlarini tabiiy rejimini, suv 

balansini va tog` jinslarini fizik-mexaik xususiyatlarini katta miqdorda 

texnogen buzilishidir. 

Bu jarayonlar gidrogeologik va injener geologic sharoit texnogen 

o`zgarishlarni yoritadi. 

Zax bosish texnogen jarayonlar umuman uch bosqichda 

rivojlanadi(E.S.Dzektser). 

---

Birinchi zax bosishning boshlang`ich bosqichi. Asosan obyektning qurilish 

vaqtida rivojlanadi. 

Shu davrda qurilish maydonchasida yomg`ir suvlarining infiltratsion 

yo`qotilishi, sizot suvlari ustida ozuqa olish do`ngliklari paydo bo`ladi. 

aeratsiya zonasida texnogen osma sizot suvlari yoki gruntlarning mahalliy 

namlanishi (haddan ziyod namlanishi). 

Ikkinchi bosqich qurilgan obyektning ekspluatatsiyasining bosh davrida 

rivojlanadi. Gruntni namlanishi suv eltuvchi inshootlardan suvni yo`qotishi 

hisobiga . suvga to`yingan zonada sizot suvlari sathi ustida hosil bo`lgan 

filtratsion do`nglikni oqib ketishi kuzatiladi, va aeratsiya zonasida tuproq 

suvlarining texnogen gorizonti paydo bo`ladi. 

Uchinchi bosqich. Inshootlar ekspluatatsiyasi davom etadi va yer osti suvlarini 

texnogen ozuqalanishi davom etadi. Avval hosil bo`lgan ayrim dongliklarni 

sizot suvlari sathida bir – biriga qo`shilishi boshlanadi, sath ko`tariladi natijada 

injenerlik inshootini zax bosishi va shahar hududini bir qismini suv bosadi