Texnik jihatdan tartibga solish tizimlarining sifatni boshqarishdagi o

2-BOB

STANDARTLASHTIRISH BO‘YICHA UMUMIY TUSHUNCHALAR VA QOIDALAR

Standartlar - bu ilmiy texnikaviy madaniyatimizni kondensatsiyalash,

bu texnikaviy-ishlab chiqarishimizning rivojini aks ettiradi,

bir vaqtda ular kelgusida texnikaviy-ishlab chiqarish talablarini

oshishiga rag'batlantirish omilidir. A.K.Gastev

2.1. Standartlashtirishning rivojlanish tarixi

Insoniyatda yagona shaklda muomala qilish zaruriyati qadimdan paydo bo^Mib va u o'z ifodasini yozuv, hisoblash tizimi, pul birliklari, og'irlik va o'lchov birliklar, yil hisobi, dehqonchilik tizimi, arxitektura uslublari, jinoyat kodeksi, mehnat to'g'risidagi kodekslar, xalqaro udumlar, ma'naviy me'yorlar, muomala qoidalarida topdi.

Standartlashtirish qadimgi dunyodan mavjud bo'lib kelgan. Qadimgi Misrda, masalan, boshqa mamlakatlarning antik dunyodasida ham g‘ildiraklar, kamon va o'qlaming o'lchami va konstruksiyasida standart-lashtirish uchraydi. Misr piramidalarini qurishda doimiy o‘lchamdagi g‘ishtlardan foydalanilgan. Uning Xeops piramidasi 4 ming yil oldin 2,5 mln bir xil ohakli bloklardan qo'shilish tirqishlarisiz qurilgan. Oraliq tirqishning kattaligi kohinning soqoli tuki qalinligi bilan aniqlangan. Misrliklarda ming yillar davomida saqlangan mumiya balzamining stan-dart retsepti bo'lgan.

Qadimgi Rimda shahar suv o'tkazgichlari (vodoprovod)ni qurishda ham bir xildagi prinsip qo‘llanilgan. Ular besh barmoq diametrli yagona o'lchamli quvurlami o'matishgan. Quvurlarning o‘lchamlari belgilan-gandan farq qilsa, shahar suv o'tkazgichlariga ulash man etilgan.

Inson Homo habilis (mohir, uquvli inson) darajasidan Nomo sapiens (ongli inson) darajasigacha rivojlanishidagi faoliyatlarining birini endi biz standartlashtirish deb ataymiz.

Qadimiy odamlar sovuq iqlim sharoitlarida hayot uchun kurashishda hayvonlami ovlashga va yirtqich hayvonlardan saqlanish usullarini qidirishga majbur bo'lganlar. Ovlangan hayvonlar insonlarga oziq-ovqat

28

VI kiyinish uchun ten bergan. Inson o'zining amaliy faoliyatida sinab ко'rgan ovlash usul va uslublarini "og'zaki standartlar" ko'rinishida ddan-avlodga uzatib kelgan. Bunda oddiy uzatibgina qolmay, balki bll usullami doimiy takomillashtirib borgan. Bunday amaliyot inson fkoliyatining boshqa doiralarida ham qo'llanilgan, chunki hayot kaehirish vositalariga bo'lgan talab-ehtiyojlar doimiy oshib borgan: yog'ingarchilik va dushmanlardan yashirinish uchun inshoot qurish, ttlilardan kiyim tikish, irg'itiladigan bolg'a yoki toshdan yasalgan ntyza-bolg'a tayyorlash zarur bo'lgan.

Doimiy oshib borayotgan ehtiyojlami qondirish uchun mehnat va Ovlash usullarini takrorlash, bundagi ko'nikmalami esa qabila, urug', jamoaning a'zolari o'zlashtirishlari va eslab qolishlari lozim bo'lgan. Tajriba va bilimlarni bu xilda uzatish jarayonida yozuvning yo'qligiga qaramay, mehnat usullarini bir xil izohlash, o'zaro munosabatlarda yagona qoidalar, muomalalarda andozalar, ya'ni standartlar paydo bo'la boshlagan.

Shunday qilib, barcha hollarda ham muhim masala yechila borgan: faoliyatning eng maqbul, barqaror, samarali shakllarini yaratish lozim bo‘lgan. Bunday tarixiy davom etuvchi jarayon qanchalik tartibsiz, tabiiy boMmasin, meros bo'lib o'tish kuzatilgan. Agar insonlar turli ko'nikma va bilimlarga ega bo'lib, ulami ma'lum qoidalarda, belgilarda, simvollarda, ekvivalentlarda va narsalaming namunalarida mustah-kamlab saqlab qolmaganda edi, navbatdagi avlodlar barcha ko'nikma-lami boshidan boshlashga majbur bo‘lar edi. Standartlashtirish insoni-yatning erishgan yutuqlarini mustahkamlaydi va saqlaydi, tajriba va bilimlarini avloddan-avlodga o'tishini ta'minlaydi.

Tarix ongli insonning standartlashtirish sohasidagi faoliyati natija-lariga oid ko'plab moddiy guvohlami bizga qoldirgan.

Standartlashtirish elementlari 0'zbekiston hududidagi me'moriy no-dir yodgorliklarda keng qoMlanilgan. Me'morchilikda standart g‘ishtlar bilan bir qatorda, turli feruza, guldor sopol va koshinkor naqshli plitalar, qizg'ish-jigarrang bloklar, bir nechta o'lcham va rangdagi zangori va yashil yupqa g'ishtchalardan foydalanilgan. Xalq ustalarining mohir qo'llarida standart elementlar jonlangan va insoniyat betakror go'zal yodgorliklar: Samarqanddagi Go'r-Amir maqbarasi va Bibi-xonim mas-jidi, Ulug'bek madrasasi, Xivadagi Polvon-Maxmud maqbarasi va Tosh-Tovli saroyi, Buxorodagi Kalon minorasi, Toshkentdagi Ko'koldosh madrasasini ko'rib, quvonadi.

29

0'lchashlar sohasidagi standartlashtirish insoniyatning misli ko'ril magan ilmiy-texnikaviy yutug'i-g'alabasidir. Inson o'zining butim rivojlanish tarixida juda ko'p turli-tuman o'lchov birliklarini yaratdi. 0'rta asrlarda, hattoki, har bir shahar o'ziriing o'lchov birliklariga ega bo'lgan, yirik yer egasi o'zining xususiy o'lchovini o'rnatgan. Natijada XIX va XX asrlar tutashgan davrda yuzlab turli futlar, qirq xildan ortiq turli miliar, bir yuz yigirmata turli funtlar va h.k. lar qo^Mlanilgan.

0'zbekistonda qadoq, (taxminan 400 g), chaksa (6 kg), pud (16 kg), botmon 10 pud), dahsar (II pud) og‘irlik o'lchovlari, ellik (qo'l barmog‘ining qalinligi - taxminan 2 sm), qarich (katta barmoq va ochil-gan jimjiloq o'rtasidagi masofa - taxminan 23 sm), chaqirim (bir kilo-metrdan bir oz kam), tosh (chaqirimning o'zi) uzunlik o^Mchovlari qo'llanilgan.

XVIII asr oxirida fransuz olimlari guruhi tomonidan ishlab chiqilgan o'lchovlaming metrik tizimi XIX asrning ikkinchi yarmida xalqaro miq-yosda tan olindi. O^MchovJaming xalqaro birligini ta'minlash maqsadida 1875-yilda 17 mamlakat, shu jumladan, Rossiya ham Metrik konven-siyaga imzo chekdi. 1960-yilda o'lchovlar va tarozilar bo'yicha Bosh konferensiya Xalqaro birliklar tizimi (SI - System international) ni uzil-kesil qabul qildi. Shunday qilib, o'lchov birliklari xalqaro miqyosda birxillashtirildi.

1946-yil noyabr oyida Standartlashtirish bo'yicha xalqaro tashkilot (ISO - International organization for standartzition) tuzildi. Shundan keyin standartlashtirish yordamida Yagona Jahon Iqtisodiy Maydonini yaratish boshlandi.