Тесты для самоконтроля. Книга будет полезной также для магистров и практикующих детских хирургов

16.3. Anorektal mexanizmning funksional buzilishlari 
 
Shunchalik  ko‘p  va  e’tibor  bilan  o‘rganiladigan  anorektal  mexanizmning 
normal funksiyasi uning uch komponentlari kelishuvi bilan ta’minlanadi: 
1.  Yo‘g‘on  ichakdan  to‘g‘ri  ichakka  kal  massalarning  passaji  amalga 
oshiriladigan yo‘g‘on ichak peristaltikasi; 
2.  Defekatsiya  akti,  ya’ni  ichak  tarkibidagilarning  to‘g‘ri  ichakdan  davriy 
evakuatsiyasi; 
3.  Defekatsiya  aktlari  orasida  yo‘g‘on  ichakda  ichak  tarkibidagilarning 
ushlanishi,  ya’ni  «anorektal  ushlanish»  yoki  «anorektal  kontinensiya»  termini 
ostidagi tushunchalar.  
Yana  nafaqat  ichakning  davriy  (ixtiyoriy)  bo‘shash  imkoniyatini,  balki  bu 
bo‘shashni ijtimoiy «qulay», «ma’qul» vaqtda amalga oshirilishini ko‘zda tutadigan 
«ijtimoy  kontinensiya»  tushunchasi  mavjud.  bu  uch  tashkil  etuvchilardan,  ham 
funksional, ham  anatomik  jihatdan har  qandayining  chetlashishi  anal  kontinensiya 
mexanizmining boshqa komponentlarini zararlanishiga olib kelishi mumkin.  

---

 
188 
Defekatsiya  va  konti-nensiyani  ta’minlovchi  eng  muhim  anatomik  tuzilmalar 
birinchi  navbatda  sensor  rolni  o‘ynaydigan  va  motor  funksiya  ko‘proq  tegishli 
bo‘lganlardan  tashkil  topadi.  Asosiy  ahamiyatga  ko‘proq,  albatta,  ichki  va  tashqi 
anal  sfinkterlar  va  puborektal  mushak  ega.  Levatorning  boshqa  tashkil  etuvchi 
qismlari  kamroq  muhimlikdagi  rolni  o‘ynaydi.  Bu  zonadagi  ta’sirchanlik  rektal 
devorchada  joylashgan  va  birinchi  navbatda  cho‘zilishga  ta’sirchan  bo‘lgan 
retseptorlar, shuningdek, og‘riq, taktil va temperatura qo‘zg‘atuvchilarga ta’sirchan 
anal shilliqning nervlar bilan ta’minlanadi.  
Ichki  anal  sfinkterning  silliq  mushakli  tolalari  tishli  liniyadan  uchdan  bir 
pastda va undan uchdan ikki yuqorida yotadi. Tashqi anal sfinkterning ko‘ndalang-
yo‘l-yo‘l  mushak  tolalari  ichki  anal  sfikterni  (IAS)  o‘ragan  holda,  uning 
tashqarasida  joylashgan.  Puborektal  mushak  tashqi  anal  sfinkterning  chuqur 
porsiyasiga tekkan holda, to‘g‘ri ichak atrofi orqasida halqani hosil qiladi. Bu ikki 
ko‘ndalang  yo‘l-yo‘l  mushaklar  jinsiy  nerv  bilan  innervlanadi  (п.  pudendus). 
Ko‘pincha birga harakat qilgan holda, ular qandaydir yagona mushak (ko‘ndalang 
yo‘l-yo‘l) kompleksni hosil qiladi.  
Ichki anal sfinkteri. IAS tonik qisqarish holatida bo‘lgan silliq mushakli tolalar 
bilan  namoyon  qilingan.  Ular  anal  kanalda  85  %  qoldiq  bosimni  ta’minlashadi, 
qolgan 15 % tashqi anal sfinkter va puborektal mushak hissasiga to‘g‘ri keladi. IAS 
ning  tonik  qisqarishi,  birinchi  navbatda,  silliq  mushakli  to‘qimalarning  dastlabki 
o‘z xususiyatlari bilan ta’minlanadi, lekin qisman ichki innerverasiya bilan bog‘liq 
bo‘lishi  mumkin.  IAS  o‘z  tonusini  biroz  oshirishga  qodir,  lekin  unga  xos  bo‘lgan 
asosiy  o‘zgarishlar  –  bu  to‘g‘ri  ichak  cho‘zilishiga  javoban  relaksatsiya.  Bu 
ingibitor refleks ichki innervatsiya bilan ta’minlanadi.  
Anal  kanali  sensor  retseptorlarining  joylashuvi  bevosita  tish  liniyasidan 
yuqorida  shilliq  bilan  cheklanadi.  To‘g‘ri  ichakning  ancha  proksimal  bo‘limlarida 
sensor  retseptorlar  yo‘q.  Shunday  qilib,  to‘g‘ri  ichak  bo‘yicha  qanday  tarkib 
o‘tkazilayotganligini  (suyuq,  shakllangan  kal  yoki  gazlar)  «aniqlash»  imkonini 
beradigan  ta’sirchanlikka  uning  faqat  distal  qismi  ega.  Bu  «aniqlashni» 
yengillashtirish  uchun  ichki  anal  svinkterning  proksimal  qismi  bo‘shashadi  va 

---

 
189 
tarkibni  distalroq  o‘tkazadi.  Tarkib  sensor  retseptorlarga  ta’sir  ko‘rsatadi  va 
natijada yo to‘g‘ri ichakda ushlanadi, yo tashqariga chiqariladi.  
Sfinkterning  silliq  mushak  portsiya  innervatsiyasi  tabiati  hozirgi  vaqtgacha 
o‘rganilishda  davom  etayotgan  kompleksli  va  murakkab  mexanizmni  o‘zida 
namoyon etadi. Simpatik innervatsiya ham orqa miya bel bo‘limi ichki bel nervlari 
bilan,  ham  pastki  mezenterial  gangliya  gipogastral  nervlari  bilan  ta’minlanadi. 
Parasimpatik innervatsiya orqa miya bo‘limining dumg‘azasidan dumg‘aza nervlari 
orqali  amalga  oshiriladi.  Dvigatel  faollikka  simptomatik  ta’sir  birlamchi 
qo‘zg‘atadigan  hisoblanadi,  lekin  tormozlaydigan  komponent  bo‘lishi  ham 
mumkin.  Alfaadrenergik  stimulyatsiya  qo‘zg‘atadigan  ta’sirga,  betaadrenergik  esa 
– tormozlaydigan ta’sirga ega. Parasimpatik nervlar relaksatsiyani chaqiradi. Biroq 
xolingergik  agonistlar  qo‘zg‘atishni  chaqiradi,  bu  vaqtda  tajribada  xolinergik 
antagonist  atropin  tajriba  modeli  ko‘rinishiga  qarab  ham  qo‘zg‘atish,  ham 
tormozlanish  chaqirishi  mumkin.  Shunday  qilib,  qo‘zg‘atish  chaqiradigan 
innervatsiya  ikki  tabiatga  ega  –  ham  xolinergik,  ham  adrenergik.  Tormozlanishga 
keladigan  bo‘lsak,  unda  u  ham  adrenergik,  ham  noadrenergik  ta’sir  bilan 
chaqirilishi mumkin.  
Ichki sfinkter funksiyasi shuningdek, to‘g‘ri ichak cho‘zilishiga javoban uning 
relaksatsiyasini chaqiradigan ichki innervatsiyasi bilan ta’minlaydi. Bu relaksatsiya 
hatto  bel  anesteziyasi  bo‘lgan  holatda  hosil  bo‘ladi.  Ichki  sfinkter  ishiga  javobgar 
nervlar  ichakning  mushak  va  shilliq  osti  qatlamlari  intramural  to‘qima  va  ichak 
gangliyalarida  joylashgan.  Bu  nervlar  o‘z  tabiatiga  ko‘ra  noadrenergik  va 
noxolinergik  hisoblanadi.  Tadqiqotlarda  neyromediator  ingibirlashi  mumkin 
bo‘lgan vazofail ichak polipeptidiga (VIP) ko‘p e’tibor qaratilgan. VIP mavjudligi 
shubha  uyg‘otmaydi,  lekin  ichki  sfinkter  funksiyasini  ta’minlashda  boshqa 
neyromediatorlar ham rol o‘ynashi mumkin.