Termodinamikaning qonunilari

Qaytar va qaytmas jarayonlar. 
Tizim bir qator termodinamik holatlardan o‟tib, o‟zining boshlang‟ich holatiga qaytadigan 
jarayon aylanma jarayon deb ataladi. Jarayonlar diagrammasida tsikl yopiq egri chiziq bilan 
tasvirlanadi (4 - rasm).
Ideal gaz bajargan tsiklni, kengayish jarayoni 
(
) va siqilish 
jarayonlariga 
ajratish 
mumkin. 
Gaz 
kengayishi 
jarayonida 
bajarilgan ish (
) yuza bilan aniqlanadi 
va musbat deb hisoblanadi. Gaz siqilishida 
bajarilgan ish (
) yuza bilan aniqlanadi va 
manfiy deb hisoblanadi. Natijada tsikl bo‟yicha 
gazning bajargan ishi (
) yuza bilan 
aniqlanadi. 
Tsiklda musbat ish bajarilsa 
u jarayon to‟g‟ri tsikl deb ataladi. 
Agarda tsiklda bajarilgan ish manfiy bo‟lsa 
u jarayon teskari tsikl deb ataladi. 
To‟g‟ri tsikl davriy ishlaydigan mashinalar, issiqlik dvigatellarida qo‟llaniladi. Bu 
mashinalar tashqaridan uzatilgan issiqlik miqdori hisobiga ish bajaradi. 
Teskari tsikl sovutish qurilmalarida ishlatiladi. sovutish mashinalarida davriy tsikl 
davomida tashqi kuchlar bajargan ishi hisobiga tizimning issiqlikligi 
temperatura yuqori bo‟lgan jismga uzatiladi. 
Issiqlik dvigatelining ishlash printsipi quyidagi rasmda 
keltirilgan (5 - rasm). Temperaturasi yuqori bo‟lgan «isitgich» deb 
ataluvchi termostatdan 
tsikl davomida issiqlik mashinasi 
issiqlik miqdori oladi va temperaturasi past bo‟lgan termostatga 
issiqlik miqdorini uzatadi. Tsikl davomida bajarilgan ish 

---

dan iborat. Issiqlik dvigatelining foydali ish koeffitsienti 
bo‟lishi uchun 
shart 
bajarilishi kerak. Ammo bu shart real sharoitlarda bajarilmaydi. shu sababli, Karno issiqlik 
dvigateli ishlash uchun kamida ikkita, temperaturalari farqli bo‟lgan issiqlik manbalari mavjud 
bo‟lishi kerak, deb ta‟kidlaydi. 
Issiqlik dvigatellaridagi jarayonga teskari bo‟lgan jarayon sovutgich mashinalarida 
ishlatiladi, uning ishlash printsipi 6 - rasmda keltirilgan. 
Termodinamik tizim tsikl davomida temperaturasi past bo‟lgan termostatdan 
issiqlik miqdori oladi va temperaturasi yuqori bo‟lgan termostatga 
issiqlik miqdorini 
uzatadi. 
shuning uchun bajarilgan ish manfiy hisoblanadi. 
Temperaturasi yuqori bo‟lgan termostatga ( ) berilgan 
issiqlik miqdori temperaturasi 
past bo‟lgan termostatdan ( ) olingan 
issiqlik miqdoridan tizim 
ustidan tashqi kuchlar bajarilgan ish qiymatiga kattadir. 
Tizim aylanma jarayon natijasida o‟zining boshlang‟ich holatiga 
qaytadi va tizimning ichki energiyasi o‟zgarmaydi 
Odatda, aylanma jarayon vaqtida tizim tashqaridan issiqlik 
miqdorini olishi va unga uzatishi mumkin, shuning uchun 
bu yerda 
tizimning olgan issiqlik miqdori, 
tashqariga uzatgan issiqlik miqdori. shu 
sababli, aylanma jarayon uchun foydali ish koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi: 
Termodinamik jarayon agarda, avval to‟g‟ri tsiklda va keyin teskari tsiklda sodir bo‟lsa, u 
o‟z holatiga qaytuvchi jarayon deb hisoblanadi. Chunki bu holda atrof - muhit va qaralayotgan 
tizimda ortiqcha o‟zgarishlar sodir bo‟lmaydi. 
Shu sharoitga ega bo‟lmagan barcha jarayonlar qaytmas jarayonlar deb hisoblanadi. 
Istalgan muvozanatdagi jarayon qaytar jarayondir, chunki tizimda sodir bo‟ladigan muvozanatli 
jarayon uchun u to‟g‟ri yoki teskari yo‟nalishda o‟tishi muhim emas.