Termodinamika va statistik fizika

T erm odinam ika  asosini  tashkil  q iluvchi  qonunlar:
1.  T erm o d in am ik an in in g   birinchi  qonuni.
2.  T e rm o d in am ik an in g   ikkinchi  qonuni.
3.  T erm o d in am ik an in g   uchinchi  qonuni.
45

---

Y uqorida  san ab   o 'tilg an   te rm o d in am ik ad ag i  asosiy  tu s h u n ­
ch alar  bilan  tanishib  chiqamiz.
1.  Makroskopik  sistem a.
M akroskopik  yoki  te rm o d in a m ik  sistem a  ju d a   k a tta   sondagi 
z a rra la rd a n   tash k il  to p g a n   bo'lib,  u n in g   o 'lch am lari  z a rra la r 
o'lcham laridan ju d a  k a tta   va  y ashash  v aq ti  h am   yetarlicha  k a tta  
bo'lishi  kerak.  B u n d ay   sistem an in g  tashkil  etu v ch ilari  m oddiy 
z a rra la rd a n   (atom ,  m olekula,  ion,  e le k tro n   v a  bo sh qalar)  va 
m a y d o n lard an   (m asalan,  e le k tr  va  m ag nit  m aydonlari)  ib orat 
b o 'lis h i  m u m k in
.1
  M a k ro sk o p ik   s ite m a   q a n d a y   z a r r a la r d a n  
tashkil  to p g an   bo'lishidan  q a t’iy  n aza r  u  k a tta   sondagi  erkinlik 
darajasig a  ega  b o'lgan d in am ik  sistem a bo'lib hisoblanadi. E rk in ­
lik  d arajasi  kichik  sistem alar  te rm o d in am ik ad a  o'rganilm aydi.
A g ar  sistem aning  fa q a t  b ir  qism ida  o 'tay o tg an   ja ra y o n larn i 
o 'rg an ay o tg an   bo'lsak,  sistem an in g  qolgan  qism ini  a tro f-m u h it 
d e b   hisoblaym iz.  K en g   m a ’n o d a  a tro f - m u h itn i  s iste m a n in g  
o'rganilayotgan  qismiga  q an d ay d ir  sh a rtla r  qo'yadigan  termostat 
d eb   q a ra s h   m u m k in   (m asalan   bosim,  te m p e ra tu ra ,  kim yoviy 
potensial  va  bosh qalarning   o ‘zgarm asligini  t a ’minlaydi).
T erm o dinam ik  sistem alar  izolatsiyalangan  v a  izolatsiyalan- 
m a g an   bo'ladi.  M ustaqil,  a tro f-m u h it  bilan  m u tlaq   t a ’sirlash - 
m ay d ig an   sistem a  izolatsiyalangan  deyiladi.
A tr o f - m u h it  b ila n   m o d d a   (e n e rg iy a ,  m o d d a ,  n u rla n is h ) 
alm ash m ay d ig an   sistem a  yopiq  deyiladi.