Termodinamika va statistik fizika

3.6.  K vazistatik  jarayonda  sistem a  ichki 
en ergiyasin in g o‘zgarishi
Bu  mavzuda,  o'zini  o 'rab   olgan  m uhit  (jismlar)  bilan  o'zaro 
t a ’sirlashuvchi,  y a ’ni  to 'g 'rid an -to 'g 'ri  kontaktga  keltirilganda 
u  bilan  energiya  alm ashinuvchi  sistema  ichki  energiyasining 
o'zgarishini  um um iyroq  holda  ko'rib  chiqamiz.
Bu  y e rd a   siste m a d a   s ta tistik   m uvozanat  buzilm ay d ig an  
jarayonlarni  qarash   bilan  chegaralanamiz.  Statistik  m uvozanat-

---

da  bo‘lgan  sistem aning  holati,  bosimi,  hajmi,  tem p eratu rasi  va 
boshqa  p aram etrlari  tashqi  sharoitga  bog'liq  bo'ladi.  Jism   yot- 
gan  tashqi  sharoit  esa  jism ga  ta ’sir  etuvchi  tashqi  m aydonlar 
bilan  aniqlanib,  tashqi  p a ram etrlar  to‘plami  A  orqali  x arak ter- 
lanadi.
Sistem a  kvazistatik  jaray o n   davom ida  m uvozanat  holatda 
bo'lganligi uchun ehtim olliklar taqsim oti Gibbsning kichik kano­
nik  taqsimoti  bilan  aniqlanadi.  Bu  holda  sistem a  o‘rtach a  e n er­
giyasining  to ‘la  o‘zgarishi  uchun  quyidagini  yozish  m um kin:
bu   y erd a,  b irin ch i  h a d   sistem a  u stid a  b ajarilg a n   ish  (yoki 
sistem aning  tash q i  kuchlarga  qarshi  b ajarg an   ishi),  ikkinchi 
had  esa,  sistem a  energiyasi  o'zgarishining  bir  qismi  bo‘lib,  bu 
0
‘zgarish  tashqi  (m uhit)  param etrlarning  o‘zgarishi  bilan  bog'liq 
emas.  B oshqacha  qilib  ay tg an d a,  m u h it  zarralari  tom onidan 
sistema  zarralariga  (va  aksincha)  uzatilgan  energiya  o'zgarishi 
bo‘lib,  sistem aga  berilgan  (yoki  sistem ad an   olingan)  issiqlik 
miqdorini  beradi.  Demak,
U shbu  tenglam a  issiqlik  jarayonlari  uchun  energiya  saqlanish 
qonunini, y a’ni termodinamikaning birinchi boshlanishini ifodalaydi.
Statistik  fizika  yordam ida  (3.35)  tenglam aga  kiruvchi  k a tta - 
liklarning  m olekular  m a’nosini  ochib  berish  va  sodda  sistem alar 
uchun  nazariy  tom ondan  ularni  hisoblash  mumkin.
Issiqlik m iqdorining  m olekular m a’nosini ochish uchun kvazi­
statik   jaray o n   o‘tayotgan  b erk  bo‘lm agan  ixtiyoriy  sistem ani 
olib  qaraym iz.  K vazistatik  jarayonlar  uchun  (3.35)  dan  quyi­
dagini  olamiz:
d £   =  d ?  =  d  X е. W.
/
+ f e , . d w /   ,  (3.34)
d