Vertikal suv—trubali qozonlar. Gorizontal suv—trubali qozonlarni takomillashtirish bilan birga qozonlarning yangi kontsruktsiyalari utsida ham ish olib borildi. YAngi qozonlarda qiyaligi tik bo’lgan qaynatish trubalarining to’plami bevosita baraban bug’ yigichga tutashtirilgan edi. Bug’nday qozonlar vertikal suv—trubali qozonlar deb ataldi. Ularda qimmat turadigan tutashtirish kameralari bo’lmaydi. Gorizontal suv—trubali qozonda bug’nday kameraning oirligi bug’ ishlab chiqaradigan barcha sitsemaning ogirligining 30—40 % ni tashkil etar edi. Vertikal suv—trubali qozonlar datslab qozonning eng qimmat qismining — barabanlarning soni ko’p qilib qurilar, bug’ esa metallning ko’p sarflanishiga va qozon narxining ortib keti shiga sabab bo’lar edi. Vertikal suv—trubali qozonlarning keyingi takomillashuvi barabanlar sonini kamaytirish yo’lidan bordi. Hozirgi qozonlarda ularning soni bittaga Keltirilgan. Bir barabanii sitsemaga o’tish yuqori bosim sharoitida ishlaydigan metall sarfini kamaytirishga imkon berdi. Ekranlangan vertikal suv—trubali qozonlarning yaratilishi qozon agregatlari kontsruktsiyasini takomillashtirishga qaratilgan tadbirlardan biri hisoblanadi.
SHunday qilib, barabanlar sonining kamayishi bilan bir vaqtda qozon isish sirtining konvektiv qismi qisqardi va o’txonada ekranlar tarzida joylashtirilgan radiatsion qismi ko’paydi. Ekranlar qozon agregatining qo’shimchasi emas, baiki uning asosiy elementi bo’lib qoldi.
O’txonalarni ekranlash bilan bir vaqtda havo isitkichlar va konvektiv shaxtada joylashadigan suv ekonomayzerlari ham keng ko’lamda ishlatila boshlandi.
Hozirgi vaqtda vertikal suv—trubali qozonlar har qanday quvvatdagi tsatsionar qozon qurilmalarining asosiy tipi bo’lib qoldi.
Qozon devorlarining o’ta qizib keti shi ularning bug’zilish xavfini tudiradi. Bug’ning oldini olish uchun qozonning isiydigan sirtlaridan issiqlikni tez olib turish kerak. Issiqlikni qozon ichida qizish sirti bo’ylab to’xtovsiz harakatlanadigan suv va suv—bug’ aralashmasi olib turadi. Bug’ harakat tsirkulyatsiya deyiladi. TSirkulyatsiya sitsemasiga ko’ra qozonlar tabiiy tsirkulyatsiyali va majbug’riy tsirkulyatsiyali qozonlarga bo’linadi.
Tabiiy tsirkulyatsiyali qozonlarda suvning va suv—bug’ aralashmasining harakatlanishi ular zichliklarining farqi hisobiga sodir bo’ladi. majbug’riy tsirkulyatsiyali qozonlarda suv bilan suv—bug’ aralashmasi sirkulyatsion nasos yordamida harakatlantiriladi.
Suv tushirish trubalari o’txonadan tashqarida yoki o’txonaning kamroq isiydigan zonasiga joylashtiriladi. Kollektor va ko’tarish trubalari yuqori haroratlar sohasida bo’ladi.
Ta׳minlash suvi baraban—bug’ yigichdan tushirish trubalari orqali o’tib, kollektorni va ko’tarish trubalarini to’ldiradi. Kollektor va ko’tarish trubalari yuqori haroratlar zonasida bo’lganligi sababli suv qaynaydi va hosil bo’lgan suv—bug’ aralashmasi zichligi kamligi sababli qozon barabaniga ko’tariladi. Barabanda suv bug’dan ajraladi va bug’ qizdirgichga yo’naladi, suv esa yana trubalar orqali kollektorga tushadi. SHunday qilib, qozonda suv va suv—bug’ aralashmasining tabiiy tsirkulyatsiyasi vujudga keladi. O’ta qizigan bug’ sitsemadan itse’molchiga yuborilishi sababli sitsema zarur bo’lganda yangi ta׳minlash suvi bilan to’ldirib turiladi.
Qozon ishonchli va xavfsiz ishlashi uchun undagi tsirkulyatsiya barqaror bo’lishi, ya׳ni suv va suv—bug’ aralashmasi oqimlarining konturdagi harakati to’xtovsiz va zarur hisobiy tezlik bilan borishi kerak. Aks holda ko’tarish trubalarida bug’ kopchiqlari vujudga kelib, shu joylar qattiq qizib keti shi va trubalarning devori yemirilishi mumkin.
Agar tabiiy tsirkulyatsiya ishonchsiz va beqaror bo’lsa, u holda majbug’riy tsirkulyatsiyadan foydalaniladi.
O’txonada hosil bo’lgan yonish mahsulotlari yuqoriga ko’tarilib, bug’ qizdirgich, suv ekonomayzeri va havo qizdirgichning trubalarini qamrab o’tadi, so’ngra atmosfera havosiga chiqarib yuboriladi.
Bug’nday qozonlar, hatto katta quvvatlilari ham, tabiiy tsirkulyatsiyali qozonlar jumlasiga kiradi. Majbug’riy tsirkulyatsiya faqat suv ekonomayzerlaridagina vujudga keltiriladi.
Qozonda suv—bug’ aralashmasining zaruriy harakatlanish tezligi saqlangani holda uning metall qismlarining oirligini kamaytirishga va tsirkulyatsiya karraliligini (Muayyan vaqt ichida tsirkulyatsiya konturi orqali o’tadigan suv miqdorining shu vaqt ichida olingan bug’ miqdoriga nisbati tsirkulyatsiya karraliligi deyiladi. Suv trubali qozonlarda va tsirkulyatsiya karraliligi 8 dan 50 gacha oraliqda bo’ladi) iloji boricha kamaytirishga intilish ko’p martali majbug’riy tsirkulyatsiyali qozonlar yaratilishiga olib keldi. Ularning ishlash sxemasi tabiiy tsirkulyatsiyali qozonlarning ishlash sxemalariga o’xshash bo’lib, faqat tsirkulyatsiya jarayoni majbug’riy (sirkulyatsion nasos yordamida) amalga oshirilishi bilan farq qiladi.
Lekin bug’nday qozonlar elektr tsansiyalarida ishlatilmaydi. Ular metallurgiyada va boshqa sanoat korxonalarida utilizator qozonlar sifatida keng ko’lamda ishlatilmoqda. (Utilizator qozon — sanoat pechiga o’matilgan va shu pechning 450—750 °C haroratii tutun gazlarida ishlaydigan bug’ qozoni)
