Termodinamika” fanidan o`quv- uslubiy majmua

1.3. Termodinamik sistemalar vaholatlar. Termodinamik o’lchov birliklari.

Xodisalami termodinamikaviy tadqiq etishda konkret vazifagako’rajismlarning muayyan guruxi yoki termodinamikaviy sistema deyiladigan ideal jism ajratiladi.
Silindrda joylashgan va tashqi muhitdan porshen bilan ajratilgan ish jismi termodinamikaviy sistemaga tipik misol bo’la oladi.
Sistema bilan oz yoki ko’p darajada o’zaro ta׳sirda bo’lib uning hossalariga ta׳sir etadigan jism tashqi muhit deyiladi. Ular jumlasiga silindr, porshen, ularni o’rab turgan havo va boshqalarni kiritish mumkin.
Sistemaning tashqi muhit bilan o’zaro ta׳siri shu sistemani tashqi muhitdan ajratib turgan nazorat sirtda yuz beradi. Masalan, gaz to’ldirilgan silindrda silindr va porshenning ichki sirtlari nazorat sirtlardir.
Tashki muhit bilan energiya almashish natijasida termodinamikaviy sistema holatining o’zgarishi termodinamik jarayon deyiladi.
Sistema termodinamikaviy holatini xarakterlovchi kattaliklar holat parametrlari deyiladi. Eng muhim parametrlar solishtirma hajm v, bosim p va harorat T dir. Agar sistemaning termodinamikaviy holati o’zgartirilsa, ya׳ni issiqlik keltirilsa yoki olib ketilsa, gaz siqilsa yoki unga kengayishga imkon berilsa, u holda ko’rib chiqilayotgan sistemaning ba׳zi yoki barcha parametrlari o’z kattaligini o’zgartiradi.
Moddalar, odatda, quyidagi uchta asosiy holatning bittasida bo’ladi: gaz, suyuqlik va qattiq jism ko’rinishida. Plazma deb ataluvchi ionlangan gazni bahzan moddaning to’rtinchi holatidan iborat deb hisoblaydilar.
Bitta jismni o’zi turli sharoitlarda turli holatlarda bo’lishi mumkinligi muqarrardir.Tekshirilayotgan jism berilgan o’zgarmas sharoitlarda har doim bitta holatdagina bo’ladi, masalan, suv atmosfera bosimi va 200S temperaturada faqat bug’ ko’rinishida bo’ladi.
Tekshirilayotgan modda holatini aniqlash uchun modda holatining holat parametrlari deb yuritiladigan qulay tavsifnomalari kiritiladi. Moddaning xossasi intensiv va ekstensiv bo’lishi mumkin. Tizimdagi modda miqdoriga bog’liq bo’lmagan xossalar intensiv xossalar deb ataladi (bosim, temperatura va boshqalar).
Modda miqdoriga bog’liq bo’lgan xossalar ekstensiv xossalar deb ataladi.Solishtirma, ya’ni modda miqdori birligiga nisbatan olingan ekstensiv xossalar intensiv xossalar maonosiga ega bo’lib qoladi. Masalan, solishtirma hajm, solishtirma issiqlik sig’imi va shunga o’xshashlar intensiv xossalar sifatida tekshiriladi.
Termodinamikaviy tizimlarning holatini belgilovchi intensiv xossalar tizim holatining termeodinamikaviy parametrlari deb ataladi. Holat parametrlaridan eng ko’p tarqalgani jsimning absolyut temperaturasi, absolyut bosimi va solishtirma hajmidir.