Termodinamika” fanidan o`quv- uslubiy majmua

Termodinamika — issiqlik effektiari bilan sodir bo’ladigan turli jarayonlarda energiyaning bir turdan ikkinchi turga aylanishini o’rganadigan fan. Termodinamika moddalarning ichki tuzilishini emas, balki uning turli hossalari orasidagi nisbatlami o’rganish bilan shuullanadi. Termodinamika metodlari tabiatning universal qonuni - energiyaning saqlanish qonuniga asoslangan. Termodinamikaning mohiyati termodinamika qonunlari deb ataladigan bir necha oddiy qoidalarda ifodalab berilgan.
Termodinamika dastlab issiqlik dvigateli energiyasining asoslari haqidagi ta׳limot sifatida maydonga keldi. Hozir termodinamika fanning turli tuman sohalarida qo’llaniladigan juda mukammal asboblar bilan ish ko’radi. Issiqlikni mexanikaviy ishga aylantirish usullarini, ya׳ni issiqlik energetikasi qurilmalari nazariyasini termodinamikaning texnikaviy termodinamika bo’limi o’rganadi.
Texnikaviy termodinamika fan sifatida XIX asrning oxirida uzil-kesil tarkib topdi. Uning rivojlana boshlagan vaqti Galileo Galileyning birinchi termometmi yasagan paytiga (1597 y) to’ri keladi.
Termodinamikaning yaratilishida R. Mayer (1842 y), D. Joul (1843-1846 y), E. X. Lens (1844 y) va G. Gelmgotsning (1847 y) energiyaning saqlanish qonunining mohiyatini ochib bergan ishlari etakchi o’rin egallaydi. S. Karno (1824 y), R. Klazius (1854 y) va V. Tomson (keyinroq lord Kelvin) (1856 y) termodinamikaning ikkinchi qonunini kashf etdilar. V. Nernst (1906 y) termodinamika uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan teorema yaratdi (Nemst teoremasi termodinamikaning uchinchi qonuni ham deyiladi).
Issiqlik jarayonlarining molekulyar-kinetikaviy nazariyasini yaratishda D. Bernulli (1738 y), M. Lomonosov (1758 y), D. Maksvell (1860 y), L. Bolsman (1877 y), U. Gibbs (1880 y) va D. 1. Mendelevning (1860 y) ishlari muhim rol o’ynadi.
Issiqlik haqidagi fanga quyidagi olimlar katta xissa qo’shdilar: E. X. Lents elektr energiyasinig issiqlik energiyasiga aylanish qonunini kashf etdi; I. P. Alimov, M. F. Okatov va boshqalar termodinamikadan klassik asarlar yaratdilar; A. G. Stoletovkonvektiv va nuriy issiqlik almashinuv qonunlarini o’rgandi va ularni sistemaga soldi;
M. V. Kirpichev va A. A. Gluxman termomodellash nazariyasini ishlab chiqdilar; K. E. TSiolkovskiy ko’p bosqichli raketa dvigatelini hisoblashga asos soldi. Hozirgi raketalar uning sxemasi bo’yicha ishlamoqda va kosmosga Er yo’ldoshlari chiqarilmoqda.
Har qanday moddaning molekulalari bir-biriga o’zaro ta׳sir etib to’xtovsiz harakatda bo’ladi.
Moddaning agregat holati molekulalar o’rtasidagi o’zaro ta׳sir kuchlarining kattaligi va molekulalar orasidagi masofa bilan aniqlanadi. Modda molekulalari qattiq holatda ham, suyuq holatda ham bir-biriga nisbatan yaqin masofada bo’ladi va ularning o’zaro tortishish kuchlari shunchalik katta bo’ladiki, jismlar o’z hajmini, qattiq jism esa hatto shaklini ham saqlaydi. Texnikada eng ko’p ishlatiladigan gazlar quyidagilar: kislorod O₂, azot N₃, vodorod H₂, uglerod (II) oksid CO, korbonat angidrid CO₂, metan (botqoq gazi) CN₄, suv bui H₂O va boshqalar. Gaz aralashmalaridan eng muhimlari atmosfera havosi, tabiiy gaz, pechlarning o’txonalarida va ichki yonuv dvigatellarida yoqilining yonish mahsulotlaridir.
Gaz holatidagi jismning soddalashtirilgan modeli ideal gazdir, uning molekulalari egallagan hajm ko’rib chiqilayotgan barcha gazning hajmiga nisbatan kichik bo’ladi; gazning molekulalari gaz hajmida bir me’yorda taqsimlangan, tartibsiz harakat qiladigan moddiy nuqtalar sifatida qaraladi. Ideal gazning molekulalari orasidagi tutinish kuchlarini hisobga olmaslik mumkin.

6.